Esperanza Álvarez, ás portas da Escola Politécnica Superior de Enxeñería do Campus de Lugo Esperanza Álvarez é catedrática do departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da USC no Campus Terra de Lugo e coñece ben os solos galegos, dos que destaca as súas aptitudes para a produción cun manexo racional. Ela ten levado a cabo estudos sobre a súa degradación e recuperación, sobre a contaminación por metais pesados e antibióticos, sobre a toxicidade do aluminio, a fertilidade en solos agrícolas e forestais e a dinámica de macro e micronutrientes, así como sobre a utilización de materiais bioadsorbentes para a descontaminación tanto dos solos como da auga. Nos laboratorios da Escola Politécnica realízanse análises para empresas, cooperativas agrogandeiras e particulares que axudan a coñecer o estado do solo para poder corrixir deste xeito as súas carencias e a adaptar as doses de abonado ás necesidades reais de nutrintes dos cultivos.

Nos laboratorios da Escola Politécnica realízanse análises de solos para empresas, cooperativas agrogandeiras e particulares

Ás portas da tempada de abonado de primavera, falamos con Esperanza para coñecer problemas habituais de fertilización dos solos galegos e algúns consellos para elevar a produtividade das terras sen prexudicar o entorno. – Que características teñen os solos agrícolas galegos? – Nós temos solos ácidos, todos teñen pH baixo, incluso os que están sobre rochas básicas, debido a que temos un clima cunha precipitación abundante e con moito lavado. Por iso chegamos a ter sobre rochas básicas solos ácidos tamén. Esa é unha característica común e xeralizada, aínda que nos solos sobre rochas ácidas (granitos, xistos da serie de Vilalba, lousas, cuarcitas) o pH é máis baixo que os que están sobre rochas básicas (gabros, anfibolitas) ou xistos da serie de Ordes. En calquera caso, a maioría dos nosos solos necesitan un encalado previo á fertilización. – Que efectos produce esta acidez a nivel agronómico? – Como dixen, todos os solos galegos, por natureza, son ácidos, pero os de cultivo, dependendo do tratamento histórico previo que teñan recibido e do seu manexo, uns témolos en mellores condicións ca outros. Temos un problema de acidez e nestas condicións o aluminio pode chegar a ser tóxico.

En moitos solos onde debería haber nutrientes, hai un elemento tóxico, que é o aluminio

Nos solos de Galicia non ocorre tanto iso porque temos moita materia orgánica e podemos dicir que atrapa ao aluminio. Por iso en moitos casos este elemento non ten unha toxicidade directa, pero si que está ocupando sitios na despensa de solo formado pola materia orgánica coloidal e as arxilas, onde debería haber nutrientes como calcio, magnesio ou potasio e que no lugar deles sitúase o aluminio, polo que cando a planta quere ir a esa despensa a buscar un nutriente concreto non o ten, o que atopa é o aluminio. É dicir, en moitos solos onde debería haber nutrientes, hai un elemento tóxico. Como temos moita materia orgánica e anións como flúor ou sulfato, complexa neste elemento, non adoitamos ter un problema de toxicidade por absorción de aluminio polas plantas, pero está ocupando o sitio doutros nutrientes. Polo tanto, o aluminio considérase o principal limitante da fertilidade dos solos ácidos. 

O aluminio considérase o principal limitante da fertilidade dos solos ácidos

Pero tamén a pH ácido, a despensa do solo (coñecida como capacidade de intercambio catiónico) é máis pequena, é dicir, algúns coloides teñen pouca carga negativa e mesmo a poden ter positiva. Neste medio tamén hai unha baixa dispoñibilidade de macronutrientes como N, P, S, a parte da sinalada de Ca, Mg e K, e dun micronutriente como é o molibdeno. O fósforo, xofre e o molibdeno quedan retidos sobre esas cargas positivas que presentan os coloides do solo a pH ácido, ou poden precipitar co aluminio. No caso do nitróxeno, a acidez limita as reaccións de mineralización da materia orgánica e a nitrificación, responsables de que teñamos un nitróxeno na forma en que a planta o pode tomar. Pola contra algúns micronutrientes, que a planta toma en moi pequeñas cantidades, como Mn, Cu ou Zn, poden estar en concentración máis elevadas cas que necesita a planta. Ademais das propiedades químicas, a acidez tamén afecta ás propiedades físicas como á porosidade do solo, e ás biolóxicas, principalmente á actividade microbiana que é responsable, entre outras, da mineralización da materia orgánica e da nitrificación. – Cal é a acidez media que vos estades atopando nos solos e cal a que debería haber? – Nas análises que facemos nos solos de cultivo normalmente xa vén corrixida por encalados anteriores, pero aínda así atopámonos case un 50% dos solos que analizamos con pH por debaixo de 5,5. Falo dese nivel porque por enriba del o aluminio precipita, e así eliminamos o principal problema dos solos ácidos; polo tanto débese encalar para precipitar o aluminio. Un 5,8 de pH xa pode ser axeitado, porque tes o aluminio precipitado e os nutrientes dispoñibles. Se ti queres lograr unha maior dispoñibilidade de nutrientes podes chegar a un valor de pH de 6, pero non é necesario pasar de aí, porque por enriba o que fas tamén é prexudicar a absorción dos micronutrientes, que a maioría deles, agás o molibdeno, están dispoñibles a pH ácido e, aínda que os cultivos os necesitan en pequenas cantidades, son tamén necesarios. Evidentemente, vai depender tamén das esixencias dos cultivos. 

Un valor de pH que estea entre 5,8 e 6 sería o máis recomendable

Se ti te pasas moito do valor de 6 no pH e o levas até 7 ou algo máis, por exemplo, que pasa ás veces, algúns micronutrientes como o ferro, que é super necesario, non o pode absorber a planta, porque baixa totalmente a súa solubilidade, e co manganeso pasa o mesmo. Pero pode pasar ademais se elevamos o pH por enriba de 7 que o fósforo precipite co calcio e o aluminio pode solubilizarse de novo, polo que o que conseguimos nestes casos son efectos prexudiciais e contrarios ao que nós pretendemos co encalado. É dicir, hai que ter moito coidado con non pasarte tamén por enriba porque pódense provocar efectos non desexados: unha clorose férrica que é moi visible nas plantas.

Se ti te pasas do valor de 7 no pH podemos provocar efectos prexudiciais na absorción de ferro ou fósforo

En resumo, un valor de pH que estea entre 5,8 e 6 sería o máis recomendable, porque por un lado estariamos precipitando o aluminio, que é o que nos estorba, para sacalo da despensa e facer que non sexa soluble e que a planta non o tome e, ao mesmo tempo, lograr que todos os nutrientes estean dispoñibles, tanto os macronutrientes como os micronutrientes, para que a planta os poida coller cando os necesite. Ese pH tamén é moi axeitado para que os microorganismos do solo realicen a súas funcións e para que haxa moitas cargas negativas no solo, é dicir, para que haxa unha boa despensa. – E que dose sería necesaria para lograr ese nivel de 5,8-6 de pH? – A dose é moi variable, porque os solos teñen unha historia previa e unha resposta diferente dependendo da súa capacidade tampón, e ademais depende do valor neutralizante e do tamaño de partícula do encalante que se use. Cando se transformaron montes en pradeiras alá polos anos 80, fixéronse ensaios no Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo con distintas doses de caliza (0,75;1; 1,5;  3, 4, 5 e 6 t ha-1) e concluiron que 3 toneladas por hectárea era unha dose suficiente para situar ao aluminio en valores por debaixo do crítico para as pradeiras (<10% na despensa do solo) e o efecto do encalado permanecía 7 anos despois. Pero agora na maioría dos casos esas doses non van ser necesarias porque normalmente hai un encalado previo e xa non partimos de pHs tan ácidos. Aínda que hai moita xente que fertiliza e non encala, hai moitos outros solos que xa veñen cun pH de entre un 5 e un 5,2 e neses casos a dose é moito menor. Nós non a calculamos en función do pH, senón en función do aluminio que haxa e o que queremos que quede despois de encalar. Hai que corrixir a acidez se queres plantar especies esixentes ou senón buscar cultivos que toleren esa acidez do solo. Se ti botas centeo tolérache unha acidez, se sementas trigo outra e no caso do millo unha diferente. Dependendo dos cultivos, os requirimentos de encalado tamén son uns ou outros. – Cal sería o mellor momento do ano para facer ese encalado e con que produtos? – Quizais o mellor momento sexa antes das primeiras choivas do outono, que no caso de Galicia coincide coa sementeira das pradeiras. Encalar un tempo antes de botar a pradeira sería un momento axeitado para facer un encalado de fondo, que despois poderías corrixir máis tarde se fora necesario cun de coberteira, pero o encalado de fondo é o mellor, porque incorporas o produto ao solo mediante o laboreo. Despois habería que deixar un tempo antes de fertilizar para que non haxa perda de nutrientes, sobre todo de nitróxeno, porque cando ti inmediatamente despois de encalar botas nitróxeno créanse puntualmente condicións microalcalinas e coa auga pode dar lugar a que o nitróxeno se volatilice. Debería de pasar mínimo dúas semanas entre o encalado e o abonado, pero depende tamén do encalante que se use, se é de reacción máis rápida (óxido de calcio) ou máis lenta (carbonato cálcico ou carbonato cálcico magnésico). O que pasa é que moitas veces bótase todo xunto para non ter que levar a cabo dúas operacións, pero córrese o risco de perder o nitróxeno do fertilizante. Isto mesmo ocurre cando se engade xurro ou esterco ao tempo que o encalado.

Deberían pasar mínimo dúas semanas entre o encalado e o abonado

E en canto o produto a utilizar, o encalado en Galicia debería facerse, polo xeral, con caliza magnesiana, porque nós temos solos pobres en calcio e en magnesio, aínda que por exemplo na zona de Melide, que ten moito magnesio, aí non se pode botar caliza magnesiana; de novo hai que saber onde estás e o que botas. Tamén hai subprodutos da industria alimentaria que funcionan moi ben, como por exemplo a cuncha de mexillón, sempre e cando lle deas un tamaño adecuado, cunha granulometría semellante á da propia caliza. Cunha cuncha de mexillón triturada e botada co mesmo tamaño de gran que a caliza os resultados obtidos son moi similares, porque a cuncha é carbonato cálcico e pode ter tamén pequenas cantidades de magnesio. Era algo que xa se facía tradicionalmente nas zonas costeiras de Galicia. – O Real Decreto de Nutrición Sostible de Solos Agrarios obriga a facer analíticas. Que che parece? – Cando abonamos ou encalamos o que non se pode facer é botar por botar e facelo ao tun tun porque iso conleva problemas ambientais importantes pero tamén un gasto absurdo, desperdiciando fertilizante e provocando ou acentuando desequilibrios no solo, o que se traduce en que non haxa unha mellora na produción senón todo o contrario. Moitas veces a xente fertiliza botando NPK por simple rutina. É o que se acostuma botar en Galicia, pero moitas veces non encalou previamente. Cando se fai iso estás perdendo eficiencia na fertilización, porque o fósforo retense fortemente sobre os compoñentes de carga positiva que hai no solo e que teñen esa carga positiva cando o pH é ácido, ou precipita co aluminio. Pero se ti encalas cambias o valor do pH e o fósforo estaría dispoñible para as plantas. Polo tanto, é moi necesario primeiro encalar e despois corrixir as carencias co que faga falla, por iso é tan necesaria a analítica.

A xente fertiliza con NPK por simple rutina e estámonos atopando solos cunha concentración moi elevada en fósforo

É como se ti vas ao médico e queres que che receite sen saber antes o que tés. Primeiro hai que facer unha análise de sangue e as probas oportunas; diagnosticar e despois medicar. Pois co solo pasa o mesmo. E incluso para pacientes coa mesma doenza o tratamento pode ser diferente. Igual no solo, dous solos ácidos poden necesitar unha dose de encalado e abonado diferente dependendo doutras propiedades do propio solo e do cultivo que vaia levar. A partir das analíticas é cando nós podemos recomendar. O xeral case sempre é que hai que encalar, pero non en todos os casos. Hai zonas de agricultura moi intensiva onde xa encalan desde fai tempo e nas que non é necesario encalar todos os anos, porque sempre hai un efecto residual do cal e igual chega con encalar cada dous ou tres anos; iso hai que velo en cada caso concreto.

Ao mellor non tes que fertilizar todos os anos. A sobrefertilización é contraproducente porque provoca desequilibrios no solo

O mesmo pasa coa fertilización. Ao mellor non tes que botar fertilizantes todos os anos. Estannos chegando aquí ao laboratorio solos cunha concentración de fósforo moi elevada. Lembro algúns traballos feitos fai uns anos na zona de Ordes, por exemplo. Nalgúns sitios hai unha sobrefertilización incrible e iso non é bo, xa non só polo gasto económico innecesario que supón abonar con fósforo cando non o necesitamos, senón que é mesmo contraproducente para o propio solo porque despois ese fósforo, dependendo do pH, precipítache o calcio e ti tes que ter un equilibrio. Cando tes déficit dalgún nutriente ou un desequilibrio no solo, a calidade desa colleita e o seu valor nutricional non é bo, porque o que fixeche foi bloquear a absorción dalgún nutriente. Falando de forraxes, por exemplo, puideches ter unha colleita abundante, pero a calidade igual non é a axeitada e aínda que o poidas corrixir despois a nivel de ración para o gando, mediante a suplementación, supón un gasto que podías ter aforrado.

Podemos ter forraxes que medran moito pero que ao mellor non teñen magnesio

Podemos ter forraxes que medran moito pero que ao mellor non teñen magnesio, e iso derivar en problemas de tetania no gando, que é unha desorde metabólica en rumiantes provocada pola falta de magnesio e que se dá moitas veces en sistemas de pastoreo. En ocasións danse problemas nas explotacións que non teñen que ver só coa cantidade que produces, senón coa calidade do que produces e que veñen derivados da nutrición do solo. Unha meneira de producir san e saudable é saber manexar o solo, porque cando ti tes unha relación desequilibrada entre calcio e magnesio, porque encalaches con calcio e non botaches magnesio, por exemplo, igual non se está absorbendo este último e provocas esa hipomagnesemia ou tetania. Moitos agricultores e gandeiros ás veces por inercia botan NPK, non miran a necesidade que hai. E do que se trata é de axustar cada vez máis as doses de abonado aos requirimentos do solo e o cultivo, porque trátase de satisfacer a demanda da planta pero sen danar ao medio ambiente. – Hai problemas de exceso de nitróxeno nos solos en Galicia nalgunhas zonas? – Nós detectamos máis problemas de exceso de fósforo. O nitróxeno acostúmase engadir como nitrato amónico ou como unha sal amónica ou cos xurros, pero ten que pasar a nitrato para que a planta o poda absorber. É dicir, ten que haber unha nitrificación (no caso dos xurros primeiro unha mineralización) se as condicións son axeitadas a nivel de pH, pasando dun amonio a un nitrato, que é como o toma a planta. Pero o nitrato é moi móbil, polo que moitas veces non se atopa no solo, senón que o exceso está xa na auga. Polo tanto, non é frecuente atopar nas analíticas un exceso de nitróxeno no solo, pero ese risco de contaminación por nitratos si que existe, moitas veces porque se bota moito purín e despois abónase igual con NPK.

Moitas veces estase fertilizando de máis, porque cando se bota moito purín ás veces non sería necesario despois fertilizar con nitróxeno

No caso do xurro ou do esterco, esa materia orgánica mineralízase e ese amonio pasa a nitrato, que pode ir a moitos sitios: pode ir á planta, pode ser retido polos microorganismos do solo, pero ao tratarse dun anión moi móbil, parte vaise ás augas, que é o que fai que haxa problemas nalgunhas cuncas onde se bota moito purín. Porque moitas veces estase fertilizando de máis, xa que co purín non sería necesario despois fertilizar con nitróxeno e séguese botando igual. De novo, isto vai depender das esixencias do cultivo, porque é certo que hai cultivos que demandan moito nitróxeno e non é suficiente o que aportan os xurros. 

 Un 40% dos solos que analizamos teñen contidos altos ou moi altos en fósforo

No caso do fósforo, sobre un 40% dos solos que analizamos teñen contidos altos ou moi altos. O exceso que atopamos moitas veces vén de atrás, de adicións anteriores e non tanto dos xurros, que xeralmente son pobres en fósforo, pero si por botar sempre abono mineral con fósforo. O NPK é moi recurrido en Galicia, pero eu sempre digo para que queres botar fósforo ou nitróxeno se xa o tes no solo; mira primeiro o que tes e fertiliza só se é necesario. Hai veces que só necesitas potasio e outras veces incluso que nesa campaña non necesitas nada. Botando só o necesario habería un aforro económico e os mesmos resultados produtivos. Tendo en conta, iso si, que non son os mesmos requirimentos para todos os cultivos: hai especies moi demandantes de fósforo e outras máis de nitróxeno. O abonado ten que ser algo racional, sostible e adaptado ás necesidades da planta; o que non pode ser é botar por botar.

Roque Julio Rodríguez Soalleiro, catedrático do Departamento de Produción Vexetal e Proxectos de Enxeñaría (EPS Lugo – Universidade de Santiago), abordou no ciclo de conferencias Luis Asorey os diferentes tratamentos culturais e silvícolas para a creación de plantacións de castiñeiros para a produción de madeira.

En primeiro lugar, hai que distinguir entre os soutos mansos, orientados á produción de castaña, caracterizados polo uso de plantas inxertadas cunha densidade baixa e unha xestión máis intensa, e os soutos bravos, orientados á produción de madeira, que teñen unha densidade máis alta, con plantas bravas (non inxertadas) e unha xestión menos intensa.

A madeira de castiñeiro é máis clara e menos resistente que o carballo, pero moito máis doada de traballar. En Galicia, no 2019 cortáronse arredor de 25.000 metros cúbicos de castiñeiro para aproveitamento madeireiro, un volume escaso, na liña do resto de frondosas caducifolias, se ben é destacable que o castiñeiro mesmo é superado por outras frondosas en volume de cortas, caso do carballo ou do bidueiro. En España, moita madeira de castiñeiro vén de Francia porque comezaron a facer silvicultura antes ca nós.

Analizamos a continuación os principais condicionantes a ter en conta para unha plantación de castiñeiros para madeira.

O solo “A profundidade do solo é un tema fundamental. As recomendacións mínimas son de 60 cm. de profundidade, pero crecerán mellor cun metro ou máis” sinala Rodríguez.

Outros factores a ter en conta son o tipo de chan, a altitude e a orientación. As recomendacións principais serían a orientación sur, a altitude non superior aos 1.000 metros e a riqueza mineral do solo, principalmente en potasio e fósforo.

“Se temos zonas de frondosas ou espinosas, onde intercalar a plantación do castiñeiro, é un bo indicativo e teremos unha zona que vai moi ben para o crecemento. En cambio, se temos unha zona de uceiras e queirogais, é un fracaso asegurado”, advirte Rodríguez.

Fertilizantes O catedrático insiste na importancia da fertilización, en especial co uso de fertilizantes de liberación lenta, que teñen mellor resultado.

“A formulación recomendable do abono sería con baixo valor de nitróxeno – en Galicia temos solos que adoitan ter suficiente nitróxeno para a planta-, pero maior en fósforo, sodio, magnesio e micronutrintes. Unha composición típica dun abono para castiñeiro sería un NPK en proporción 11/22/9, enriquecido con magnesio. A aplicación será preferiblemente en bandas e en cobertera”, destaca Rodríguez.

Á hora de fertilizar, hai que ter tamén en conta o uso previo das terras. “Analizando os resultados de diferentes ensaios, pódese ver que as recetas para as terras agrícolas deben ser diferentes que para as terras forestais. No caso dos terreos agrícolas, si que podemos aportar máis nitróxeno, de forma amoniacal e non nítrica. As cinzas ou calizas complementadas con algún super fosfato serían a mellor opción. É unha boa inversión”, asegura Rodríguez.

Rego e temperatura Sobre a dispoñibilidade de auga, o profesor destaca que debe ser na xusta medida. O exceso de chuvia, humidade ou encharcamentos acaba por ter efectos negativos no crecemento dos castiñeiros, sendo unha boa opción o rego por goteo, sistema que non era moi frecuente en Galicia e que implica a creación de infraestructuras permanentes para a rega, que non son subvencionables.

Fóra de Galicia, temos varios exemplos, como en Trévelez (Granada), onde os golpes de calor chegan a matar grandes poboacións de castiñeiros, con temperaturas extraordinariamente altas. É un exemplo claro de como o cambio climático pode afectar aos castiñeiros.

Modelos produtivos Á hora de solicitar unha subvención para a plantación, é preciso plantexala segundo un dos modelos silvícolas deseñados pola Xunta, ou a través dun instrumento de ordenación. Existen diferentes modelos silvícolas: o CS1 (madeira para serra e chapa), o CS2 (produción de froito en novas plantacións) e o CS3 (produción de froito e outros aproveitamentos, dirixido aos soutos vellos).

No referido ás formacións produtoras de madeira, atopamos tres tipos: Plantacións con esa orientación específica, responde ao modelo selvícula CS1. Soutros de produción de castaña: algunhas variedades producen vigas rectas de calidade (importante facer as podas de renovación de copa para a produción de castañas e manter o tronco longo e recto). Montes baixos ou tallar de castiñeiro, moi pouco frecuente en Galicia, orientadas á produción de madeiras de poucas dimensións, pero co gran problema de ser moi sensibles ao chancro.

Podas e formación da árbore: evitar defectos Para obter madeira de calidade, a clave é evitar defectos. O obxectivo é acadar unha árbore final cun fuste limpo (libre de pólas), recto na maior lonxitude posible, con bo díametro e a copa limitada á parte superior. A

As intervencións deben ser o máis frecuentes e menos intensas posibles, especialmente entre os 2 e 6 anos. Debemos centrarnos en cortar as pólas con moita tendencia a engrosar, así como ramas con inserción moi vertical. Será tamén importante plantar con certa densidade, sen facer clareos nos primeiros anos, para así conseguir que as pólas non sexan moi anchas.

O cebolo “O cebolo é un dos defectos máis frecuentes e limitantes, nalgúns paises xa tiraron a toalla, como en Francia”, destaca Rodríguez. Tamén chamado “ring shake”, o cebolo é unha fenda radial de aceboladura, que deriva da escasa resistencia do castiñeiro á tracción perpendicular á fibra.

Recoméndanse facer unha silvicultura precoz para que as condicións de crecemento sexan o máis estables posibles. Outra clave é seleccionar sitios fértiles, de calidade. Algúns autores relacionan o acebolado co nivel do calcio no solo, e case sempre se relaciona con árbores de moita idade.

Rareos e cortas Seguindo o modelo silvícola, o seguinte punto despois das podas é o do control das densidades. No manexo da densidade, imos ter intervencións de cortas dalgunhas árbores e non doutras, o que se chama facer claras.

“Sen marcaxe de ábores non hai selvicultura. É fundamental marcar as mellores árbores para porvir” valora Rodríguez.

O que se corta nun rareo son as árbores que lle fan a competencia ás de porvir, o que lles vai sentar moi ben a estas árbores, que crecerán máis. A competencia entre as árbores mídese examinando as copas.

É importante non deixar aperturas excesivas ou claramentos. Ás veces costa decidir entre a árbore de porvir e a que se debe cortar, ainda que cada vez hai más especialistas e coñecemento ao respecto. É suficiente con 50 plantas de porvir por hectárea, para corta final.

Baixo risco en incendios O subpiso do castiñeiro adoita ser de follas pouco compactas, pero hai que vixiar que non haxa un exceso de toxeiras, que poden ser un risco en caso de lume.

Aproveitamentos As quendas de corta adoitan ser de entre 30 e 60 anos. Desde o punto de vista produtivo, non interesan árbores moito máis vellas. O nivel de cortas en Galicia no 2019 en xestión privada foi duns 25.000 m3, superado polo carballo e o abedul. Os prezos máis altos en decembro do 2022 rondaban os 100 euros por metro cúbico.

Axudas “En galicia hai dúas líneas: unha de castiñeiros para froito e mellora de soutos tradicionais de castiñeiro e outra para produción de madeira, para castiñeiros do país e híbridos. A contía da axuda é do 100%, pero non subvenciona o Ive. Como requisitos, o mínimo da superficie é unha hectárea, é preciso un proxecto técnico e unha serie de requisitos que son razoables, pois o que se intenta é facer as cousas ben” aclara Rodríguez.

É posible facer as plantacións en terreos de monte e en antigos pastizais.

Conclusións Como conclusións finais, Rodríguez lembrou as múltiples opcións de produción que presentan os castiñeiros. “Podemos ter castañas, madeira, produción micolóxica ou gandería extensiva… Ou incluso podemos combinalo todo”, enumerou. Ademais, o profesor destacou tamén que existe en Galicia un tecido produtivo asociado á madeira e á castaña, cunha boa implantación empresarial (viveiristas, empresas de servizos, técnicos, etc.).

- Modelos silvícolas da Xunta https://mediorural.xunta.gal/es/temas/forestal/ordenacion/adhesion-a-ms-y-rbfp-orientativos

- Modelo CS1 https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/temas/forestal/adhesions-ms/modelos/CS1_cas.pdf

- Modelo CS2 https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/temas/forestal/adhesions-ms/modelos/CS2_cas.pdf

- Modelo CS3 https://mediorural.xunta.gal/sites/default/files/temas/forestal/adhesions-ms/modelos/CS3_cas.pdf

 

Vídeo coa conferencia completa:

A Aula de Produtos Lácteos e Tecnoloxías Alimentarias e Chr. Hansen organizan a vindeira semana un curso de formación teórico-práctico de elaboración de queixos de pasta branda. As sesións formativas deste programa comezarán o martes 27, a partir das 9:00 horas, e terán continuidade nas dúas xornadas seguintes con diversas sesións prácticas. A inscrición para poder participar no curso aínda está aberta. Tamén se pode obter máis información a través do número de teléfono 982821405.

O Imposto sobre a Renda das Persoas Físicas (IRPF), o Imposto sobre o Valor Engadido (IVE) e o Imposto de Sociedades (IS) son os tres principais tributos ós que teñen que enfrontarse propietarios forestais e comunidades de montes veciñais. Analizamos en que casos aplican e como varían as contías en función das características do propietario. Este artigo resume unha recente xornada sobre fiscalidade forestal que impartiron en Lugo o economista Daniel Rodríguez (Asociación Forestal de Galicia, AFG) e Santos Gabriel Arenas, ex-profesor asociado da USC, con algúns apuntes adicionais.A xornada foi organizada polo Distrito Forestal IX Lugo - Sarria.

Impacto na declaración da renda

Existen dous posibles réximes para tributar: Réxime de Estimación Obxectiva (EO), coñecido popularmente como ‘módulos’, e Réxime de Estimación Directa (ED). Na Estimación Obxectiva entran en xeral agricultores, gandeiros e todas aquelas persoas que non teñan outra actividade en estimación directa, polo que toda persoa asalariada, xubilada ou sen traballo tributaría baixo este réxime. Pola súa banda, a Estimación Directa aplícase a todos aqueles empresarios ou profesionais que teñan outra actividade en estimación directa (transportistas autónomos como taxistas ou camioneiros, profesións liberais, etc.). En xeral, a estimación obxectiva é máis beneficiosa para o propietario no caso da tributación forestal. Na estimación directa, para optimizar as deduccións, sería aconsellable que o propietario tivese todas as facturas de gastos imputables á xestión da masa forestal durante toda a súa quenda de corta (gastos de plantación, rozas, podas, abonos, etc.), algo que con frecuencia non se conserva. Variación por especies forestais A normativa distingue dúas quendas de corta das especies forestais: máis de 30 anos e menos de 30 anos. Na práctica, a Axencia Tributaria estableceu as especies que están en cada un dos tramos, xustificando que a porcentaxe de rendemento neto previo “non deriva da idade de corta senón do crecemento e da produtividade da especie”. Así fíxase un período medio de corta superior aos 30 anos, cunha tributación do 13% para frondosas caducifolias e coníferas (menos o pino insigne ou radiata); e un período medio de corta inferior a 30 anos, cunha tributación do 26%, para eucalipto, chopo e pino insigne. A Axencia Tributaria verifica as especies realmente cortadas a partir dos permisos de corta e "é necesario que haxa congruencia entre os permisos de corta e as facturas". No índice de rendemento neto (tributación por módulos), Arenas aclarou que nas ordes anuais que o desenvolven especifícase que ó piñeiro do país (‘Pinus pinaster’) pódeselle aplicar tanto o índice 0,13 como o 0,26. Daniel Rodríguez (AFG), durante a exposición da súa charla en Lugo

Como quedaría a tributación no Réxime de estimación obxectiva (módulos)?

Á hora de tributar, aplícase unha redución do rendemento neto previo do 20 % en caso de que a superficie conte cun instrumento de ordenación aprobado (non sirve a comunicación dun modelo de silvícola á Administración) e a quenda media das especies sexa superior a 20 anos, non podendo aplicarse, polo tanto, en montes con presenza maioritaria de eucaliptos a quendas curtas. No caso de cumprir estas condicións, tamén se aplica unha exención das subvencións. En caso de non contar con instrumento de ordenación aprobado, as subvencións consideraríanse como un ingreso ao que se aplicaría o rendemento neto previo fixado para as cortas de madeira (13 ou 26 %, dependendo da masa para a que se recibise a subvención). A maiores, aplícase unha redución adicional do 30 % en caso de renda de carácter irregular, que ten que ver coa periodicidade da declaración de ingresos por curtas de madeira. Na gran maioría dos casos, a tributación final sitúase entre o 4 e o 8 % do importe final facturado.

Exemplo de venda de madeira dun propietario en réxime de estimación obxectiva Caso: venda de 1.000 toneladas de madeira de piñeiro do país a 30 euros/tonelada: 30.000,00 euros. - IVE 12 %: 3.600,00 € (Sobre a cantidade total descóntase un 2% de IRPF) - Total ingreso: 33.600,00 € (base impoñible + IVE compensatorio) - Rendemento neto previo: 3.900,00 € (13 % do ingreso total) - Redución por Instrumento de Ordenación aprobado: 780,00 € (20% do rendemento neto previo) - Redución por renda irregular: 936,00 euros (30 %) - Importe a trasladar á base xeral do imposto: 2.184,00 euros, importe ao que habería que aplicar o tipo marxinal que lle corresponda ao propietario no IRPF.

Como quedaría a tributación no réxime de estimación directa?

O resultado contable é, de xeito xeral, superior ó resultado real de beneficios para o propietario, pois estase ante unhas quendas prolongadas de corta e non se actualizan os custos de produción do arborado. Rodríguez apunta que se está traballando por parte da Asociación Forestal de Galicia nunhas propostas de mellora, como son a de propoñer unha exención parcial dos ingresos por vendas de madeira de especies de máis de 30 anos, ou ben solicitar a elaboración dun plan sectorial contable. Igual que en módulos, aplícase a exención das subvencións no caso de que a superficie conte cun instrumento de ordenación aprobado e a quenda media das especies sexa superior a 20 anos. Tamén hai unha redución adicional do 30 % en caso de renda de carácter irregular. A cantidade do rendemento neto sobre a que se aplica a redución do 30 % non superará o importe de 300.030 euros anuais. A tributación final adoita ser elevada, por riba do 20 % sobre o ingreso final recibido.

Exemplo de venda de madeira dun propietario en estimación directa Caso: venda de 1.000 toneladas de madeira de piñeiro do país a 30 euros/tonelada: 30.000 euros - IVE 21 %: 6.300 € (Descóntase o 2% de IRPF) - Total ingresos: 30.000 € - Gastos soportados vinculados coa actividade: 5.000 € - Rendemento da actividade: 25.000 € (Ingresos – gastos) - Redución por renda irregular: -7.500 € (30 %) - Importe a trasladar á base xeral do imposto: 17.500 euros, importe ao que habería que aplicar o tipo marxinal que lle corresponda ao propietario no IRPF.

Imposto sobre o Valor Engadido

No caso das vendas de madeira de particulares, as empresas madeireiras deben emitir recibos que asinarán os propietarios que non teñan outra actividade en estimación directa. Nos recibos consígnase o Ive abonado ó vendedor (propietario forestal), co desconto do Irpf (2%). Esta práctica simplifica os trámites para o propietario. Réxime xeral Dentro deste réxime, permítese recuperar todo o IVE soportado nas facturas recibidas, repercutindo o IVE ao tipo que corresponda segundo produto ou servizo. É incompatible co Réxime de Estimación Obxectiva en IRPF. Conta con varias obrigas formais, como emitir facturas, presentar autoliquidacións trimestrais, dispoñer dun Libro Rexistro de Facturas emitidas e un Libro rexistro de Facturas Recibidas. Se queremos deducir o IVE dunha factura terá que ter relación directa con algunha das actividades na que repercutamos o IVE no Réxime Xeral e estar suficientemente desagregado na factura, tanto tipo impositivo como importe de IVE que corresponda. Réxime Especial de Agricultura, Gandería e Pesca O Réxime Especial da Agricultura, Gandería e Pesca (REAGP) trata de simplificar os requisitos formais e os trámites administrativos das persoas que poidan acollerse a el. Cabe detallar que é incompatible co uso do Réxime de Estimación Directa para calcular o resultado do IRPF. O tipo impositivo é do 12 % e coñécese como IVA compensatorio porque “compensa as cotas de IVE soportado nas facturas de gastos, que non se poderían deducir neste réxime”. Este criterio pode ser empregado de referencia á hora de tomar a decisión de renunciar, ou non, ao REAGP.

Exemplo de venda de madeira no Réxime Especial de Agricultura, Gandería e Pesca Caso: venda de 1.000 toneladas de madeira de piñeiro do país a 30 euros/ tonelada 30.000 € - IVE 12 %: 3.600 € (o propietario quédase con este importe, sen ter que ingresalo á Axencia Tributaria, a modo de compensación do IVE soportado que non puido deducir por estar no REAGP).

Santos Arenas, na formación impartida no Distrito Forestal IX

Imposto sobre Sociedades

É un imposto aplicable ás comunidades de montes veciñais, ás SAT e ás sociedades civís con personalidade xurídica e obxecto mercantil, como son as cooperativas e as SOFOR, que tributan polo imposto de sociedades. Non están suxeitos ó imposto de sociedades os montes de varas. Tribútase a tipo xeral do imposto: 25 % (23 % a partir do ano 2023). Aplícanse exencións das subvencións en caso de que a superficie conte cun instrumento de ordenación aprobado e a quenda media das especies sexa superior a 20 anos. Cabe destacar que o resultado contable é superior ao resultado real, como consecuencia das quendas de corta moi prolongadas e a imposibilidade de actualizar o custe de produción do arborado. Tamén conta con grandes dificultades para estimar o valor de certos bens que deben reflexarse contablemente no activo do Balance, ao que hai que sumar a dobre imposición de dividendos, que aumenta moito a tributación final do socio ou partícipe. As comunidades de montes desfrutan dun réxime especial. Poden reducir a base impoñible do imposto no importe que reinvistan no propio exercicio ou nos catro anos seguintes en mellora do monte ou en gastos de interese social. Unha comunidade que non reparta dividendo entre os comuneiros non debería pagar nada en concepto de impostos sobre sociedades, salvo que a súa pretensión sexa acumular os ingresos na conta bancaria sen gastalos de xeito regular. Tamén se pode ampliar o prazo de catro anos, de ser necesario, mediante un Plan Especial de inversións e Gastos.

A investigadora Sara Ruiz Rubio xunto ao profesor Pablo Sánchez Quinteiro, coordinador do grupo de Morfoloxía Animal (Morfan) da Facultade de Veterinaria do Campus Terra da USC en Lugo O órgano vomeronasal da rata toupa (Arvicola scherman) ben podería ser o talón de Aquiles desta praga de roedores herbívoros que desde hai anos está a colonizar as pradeiras dalgúns dos municipios da montaña luguesa, como Pedrafita ou Triacastela, nos que a súa presenza crecente provoca importantes perdas económicas aos agricultores e gandeiros. O estudo anatómico e morfofuncional do órgano vomeronasal da rata toupa desenvolvido pola investigadora Sara Ruiz Rubio, un traballo no que tamén participaron outros integrantes do grupo de Morfoloxía Animal (Morfan) da Facultade de Veterinaria do Campus Terra da USC que coordina Pablo Sánchez Quinteiro, centra a temática dun artigo que acaba de saír publicado na revista americana The Anatomical Record, no que se constata a excepcional relevancia que ten este órgano sensorial para a rata toupa.

O órgano vomeronasal é un dos principais referentes sensoriais da rata toupa xunto co seu olfacto

O órgano vomeronasal é o que permite captar e interpretar sinais de comunicación química emitidas por feromonas ou cairomonas, explican estes investigadores da USC, ao tempo que salientan o gran tamaño e tamén o avanzado grao de desenvolvemento que presenta este órgano no caso da rata toupa, un mamífero subterráneo no que actúa como un dos seus principais referentes sensoriais xunto co olfacto, dado que a vista e o oído son sistemas moi atrofiados, cando non inexistentes, nesta especie de roedores. A caracterización anatómica, morfolóxica e funcional do órgano vomeronasal da rata toupa feita pola veterinaria Ruiz Rubio, reforza se cabe a pertinencia da loita química como a alternativa máis viable e sustentable para controlar e erradicar unha praga "cuxo número de individuos segue a multiplicarse en moi diversas localizacións a nivel europeo a pesar da posta en marcha doutras estratexias que resultaron ser insuficientes ou pouco eficaces, tal e como pode ser o caso da distribución de dispositivos de trampeo nas áreas afectadas ou o incremento nestas mesmas localizacións de depredadores (raposo, lobo, aves rapaces, felinos, etc), salientan os autores do estudo.

O número de exemplares deste mamífero subterráneo segue a incrementarse en diversas zonas de Europa sen que as medidas de contención aplicadas até o de agora tivesen éxito

A información achegada pola veterinaria Sara Ruiz Rubio no artigo publicado en The Anatomical Record, un traballo que forma parte da súa tese de doutoramento, revela aspectos ata agora descoñecidos do sistema vomeronasal da rata toupa, ao tempo que apunta o emprego de cairomonas de depredadores que provoquen estrés neste tipo de roedores e alteren os seus ciclos reprodutivos, como posible estratexia apropiada para avanzar no seu control, na progresiva diminución de individuos e a posterior eliminación.

Ensaios en parcelas do concello de Triacastela

Parcelas de ensaio levados a cabo en pradeiras afectadas por rata toupa no concello de Triacastela O profesor Sánchez Quinteiro explica que as pescudas realizadas por Sara Ruiz Rubio desenvolvéronse ao mesmo tempo que outros traballos de campo en diversas parcelas de control localizadas no concello de Triacastela, espazos nos que se testaron con diverso nivel de éxito estratexias de loita contra unha praga de roedores que, a través de galerías subterráneas, come desde a raíz as plantas herbáceas que brotan da superficie. “Os danos son cuantiosos, pois estamos a falar dun roedor cun tamaño lixeiramente superior ao dunha toupa común e que se reproduce durante todo o ano”, salienta Sánchez Quinteiro.

A Consellería do Medio Rural financiou os traballos de campo e de laboratorio, nos que tamén participou o Serida asturiano

A información achegada por esta investigación constitúe un novo argumento científico que avala a estratexia de loita biolóxica proposta polo profesor Sánchez Quinteiro para combater as pragas de rata toupa. Este traballo do Campus Terra desenvolveuse á par que outros estudos promovidos en Francia sobre a utilidade da comunicación química para combater este tipo pragas de roedores. “Os dous estudos perseguen o mesmo obxectivo”, precisa Sánchez Quinteiro, pero teñen enfoques diferentes, engadiu, pois “mentres os colegas franceses profundan sobre o uso de feronomas que poderían actuar como atracción cara a dispositivos de trampeo, a investigación do grupo de Morfoloxía Animal do Campus Terra da USC céntrase no efecto desestabilizador e no estrés que produce na rata toupa a percepción destas cairomonas, en canto que advirten da presenza de depredadores”, explica.

O reitor da USC, Antonio López, e a vicepresidenta do grupo Aresa, Carlota López Pardo, trala sinatura do convenio para a edición 2023 dun galardón que incentiva a transferencia de innovación e coñecemento cara ao medio rural O Premio Aresa de Desenvolvemento Rural, un galardón convocado polo grupo empresarial fundado e presidido por Álvaro Rodríguez Eiras xunto coa USC co obxecto de servir de acicate para impulsar a mellora da calidade de vida e o grao de benestar das persoas que viven no medio rural e que incentiva a transferencia de coñecemento e de innovación desde a institución académica cara aos axentes produtivos do sector primario, recibiu un total de 12 candidaturas na súa vixésima cuarta edición, segundo informaron este venres os organizadores dun certame que botou a andar no ano 2000. A Estratexia Alimentaria Participativa do Eo, Eo Alimenta; o proxecto sectorial e estratéxico de mercado Moirai, a iniciativa ecogastronómica de proximidade Slow Food Compostela, Apicultura no Concello de Boborás, a Feira de Mostras e Exposicións de Muimenta (Moexmu), Proxecto H2GZ As Pontes. The City Under The Lake, Cosmética Muuhlloa, Traloagro, Puresa, a Asociación Soutos do Courel, a candidatura conxunta presentada polos grupos de investigación da USC Farmatox e NanoMag, e un traballo desenvolvido baixo o título Influencia dos residuos de funxicidas a base de mepanipirim sobre a composición aromática do viño completan a quenda de candidaturas que optan ao Premio Aresa de Desenvolvemento Rural 2023.

A Moexmu, Traloagro, Muuhlloa ou a asociación Soutos do Courel concorren este ano ao premio

Unha vez rematado o prazo de presentación de candidaturas e tras validar todas as iniciativas presentadas a concurso por parte da organización, o xurado responsable de avaliar as propostas formalizadas, un comité presidido polo reitor da USC, Antonio López Díaz, reunirase en Lugo o vindeiro mércores 31 de xaneiro no lugués Pazo de Montenegro para determinar a candidatura gañadora desta edición logo de examinar e valorar os distintos méritos acreditados. Do mesmo xeito que en anteriores edicións, o Premio Aresa contempla unha dotación económica de 10.000 euros para o gañador, ademais de diploma de mérito.

O xurado responsable da concesión deste galardón terá en conta para súa decisión aspectos ligados ao carácter innovador e á  creación de valor engadido e emprego no medio rural

O vicerreitor de Organización Académica e Campus de Lugo da USC, Francisco Fraga López; o presidente de Aresa, Álvaro Rodríguez Eiras, ou, no seu caso, Carlota López, na súa condición de vicepresidenta; a conselleira e directora de Marketing e Exportación de Aceites Abril, Elena Pérez Canal, e a catedrática de Tecnoloxía dos Alimentos da USC, Ángeles Romero, completan a composición do xurado encargado de avaliar os proxectos empresariais e de I+D, así como as propostas empresariais que concorren a esta convocatoria. O xurado responsable da concesión deste galardón terá en conta para súa decisión aspectos ligados ao carácter innovador de cada candidatura, a creación de valor engadido e emprego no medio rural, a súa viabilidade económica, a posta en valor dos produtos da terra de tradición galega, a recuperación de subsectores agrícolas e gandeiros tradicionais ou o potencial de desenvolvemento de novos produtos, entre outros parámetros estreitamente ligados coas liñas estratéxicas do Campus Terra da USC.

A candidatura gañadora dos VI Premios Rafael Crecente foi a presentada pola doutora e enxeñeira agrónoma lucense Marta Gómez Fandiño. Esta proposta abordou un estudo sobre a recuperación de terras agrarias de Galicia a través das denominadas ‘Aldeas Modelo’. Pola súa banda, o investigador vasco Akaitz Sarasola Mugertza, ligado á Fundación José Miguel de Barandiaran, gañou o segundo galardón pola súa iniciativa de recuperación dunha hectárea de superficie de castañal de Koate, en Lizartza (Guipúzcoa). Premiados nos VI Premios Rafael Crecente. Foto de LaboraTE O Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemeto Rural (Ibader) da Universidade de Santiago de Compostela (USC), xunto co Laboratorio do Territorio (LaboraTE) celebraron a sexta edición destes galardóns, que se crearon en memoria do profesor e investigador na sede universitaria luguesa Rafael Crecente Maseda. O acto estivo presidido polo vicerreitor de Organización Académica e Campus de Lugo da USC, Francisco Fraga López. Tamén participaron o director do Ibader, Pablo Ramil Rego; a directora da EPS de Enxeñaría, Rosa Romero; a directora da Axencia Galega de Desenvolvemento Rural (Agader), Inés Santé, así como o deputado provincial delegado da área de Participación Cidadá, Iván Castro. A cerimonia serviu para lembrar a figura e o legado de Rafael Crecente como precursor e referente no ámbito da xestión territorial de Galicia. A proposta de Gómez Fandiño recibiu un premio dotado cunha gratificación económica de 2.000 euros. Destaca por responder aos criterios establecidos nas bases dun certame que naceu co obxectivo impulsar o desenvolvemento de ideas innovadoras relacionadas co desenvolvemento rural, a conservación do medio ambiente, a mellora da produción agraria en sentido amplo e a contribución á xestión territorial sostible. A estes criterios tamén se axustou a iniciativa de Sarasola Mugertza, que recibiu o segundo galardón dotado con 1.000 euros. Así mesmo, o xurado tamén outorgou un accésit a Vanessa Miramontes Viña pola proposta ‘Emprendemento e enerxías renovables: as comunidades de enerxías renovables como base dun desenvolvemento rural sustentable’. Relatorio impartido por Antonio Turiel. Foto de LaboraTE Durante a sesión de entrega dos premios, as persoas asistentes desfrutaron do relatorio ‘O futuro da enerxía’, a cargo do doutor en Física Teórica pola Universidade Autónoma de Madrid, divulgador e investigador científico no Instituto de Ciencias del Mar do CSIC, Antonio Turiel. No acto, o director do Ibader lanzou xa a apertura da próxima edición dos Premios Rafael Crecente.

O reitor da USC, Antonio López, e a vicepresidenta do grupo Aresa, Carlota López Pardo, trala sinatura do convenio para a edición 2023 dun galardón que incentiva a transferencia de innovación e coñecemento cara ao medio rural O reitor da USC, Antonio López Díaz, e a vicepresidenta do grupo Aresa, Carlota López Pardo, asinaron este martes o convenio para a convocatoria do XXIV Premio Aresa, un galardón creado co obxectivo de axudar ao desenvolvemento do medio rural e que incentiva a transferencia de coñecemento e de innovación desde a institución académica cara aos axentes produtivos do sector primario, segundo subliñou o reitor Antonio López nunha sesión na que reiterou o seu agradecemento ao grupo empresarial Aresa por unha iniciativa que xa está a piques de celebrar as súas vodas de prata. A sinatura deste acordo bota a andar a edición deste ano dun galardón co que ambas institucións premian cada ano diferentes iniciativas e proxectos presentados por empresas, grupos de investigación, asociacións ou calquera outro tipo de entidade que contribúa á mellora do benestar das persoas que viven e traballan no medio rural.

O premio está dirixido a iniciativas que contribúan á mellora do benestar das persoas que viven e traballan no medio rural

As bases da nova convocatoria, que contempla unha dotación económica de 10.000 euros e placa conmemorativa para a candidatura gañadora, xa están accesibles en liña na web www.premioaresa.com e o prazo de presentación de propostas permanece aberto ata o 12 de xaneiro de 2024 nos rexistros da USC, adiantou López Pardo. Pola súa parte, o reitor, Antonio López, amosou de parte da Universidade a satisfacción de ter confiado dende o principio nunha iniciativa como o Premio Aresa, que calificou como “un exemplo de conexión entre a Universidade e a empresa privada, relación cada vez máis demandada por toda a sociedade”. Xerar valor engadido e emprego no rural Tras a sinatura protocolaria deste convenio, explicaron que na avaliación das candidaturas o xurado prestará especial atención aos proxectos que xeren valor engadido e emprego no rural galego, á súa viabilidade económica, á creación de postos de traballo, á posta en valor dos produtos da terra de tradición galega, á recuperación de subsectores agrícolas e gandeiros tradicionais e á innovación en produtos que teñan potencial de desenvolvemento. Do mesmo xeito que en edicións anteriores, o Premio Aresa antóllase como unha convocatoria aberta á presentación dun amplo abano de propostas. Logo de 23 edicións, o Premio Aresa logrou xa un dos seus obxectivos, o de que “se fale do campo”, dixo López Pardo, quen tamén manifestou o seu agradecemento polo apoio recibido da USC, “un socio indispensable que achega valor e prestixio ao premio”, dixo.

O xurado responsable da concesión deste galardón terá en conta no proceso de avaliación de candidaturas aspectos ligados co seu carácter innovador

A vicepresidenta de Aresa aproveitou o acto de sinatura do convenio para a convocatoria do XXIV Premio Aresa para avanzar a composición de xurado que procederá a avaliar as candidaturas que concorran a esta nova edición. O reitor da USC, Antonio López; o presidente de Aresa, Álvaro Rodríguez Eiras, e o vicerreitor de Organización Académica do Campus de Lugo, Francisco Fraga López, formarán, do mesmo xeito que en anos anteriores, parte dun tribunal que nesta edición contará tamén como integrantes coa catedrática da Área de Tecnoloxía de Alimentos da USC no Campus Terra, Ángeles Romero, así como coa conselleira delegada e directora de márketing de Aceites Abril, Elena Pérez Canal.

Importante palmarés de premiados

Na traxectoria deste galardón, que xa acadou un recoñecido prestixio no sector, figuran Novafrigsa (2000), o catedrático da USC Javier Guitián Rivera (2001), a Aula de Produtos Lácteos (2002), o exdirector xeral de Agricultura da Comisión Europea, José Manuel Silva (2003), a IXP Ternera Gallega (2004), o programa da Televisión de Galicia O Agro-Labranza (2005), a DO Ribeira Sacra (2006), os impulsores da queixería Casa Macán (2007), a Facultade de Veterinaria de Lugo (2008), Ingapan (2009), Acruga (2010), a SAT Monte de Trabada (2011), Champivil (2012), Alibós Galicia (2013), a DOP Queixo San Simón da Costa (2014), Agroamb (2015), a Asociación de Criadores de Ovino e Caprino de Galica, Ovica (2016), a Escola Politécnica Superior de Enxeñería de Lugo, EPS (2017), o Consello Regulador da Agricultura Ecolóxica de Galicia, Craega (2018), a Asociación de Criadores da Raza Porcina Celta, Asoporcel, (2019), Cooperativa A Carqueixa (2020), EFA Fonteboa (2021) e Casa Grande de Xanceda (2022).

Ibán Vázquez, coautor do estudo de rendibilidade e análise DAFO xunto a Daniel Martínez e Catalina Fernández Producir trigo autóctono en ecolóxico en Galicia é un 8% máis rendible que facelo en convencional. Son os datos que recolle o libro monográfico Dende a produción á panificación do trigo caaveiro en cultivo ecolóxico vs convencional, publicado polo IBADER e coordinado pola Cátedra do Pan e do Cereal, no que se analiza desde distintas ópticas as posibilidades que ofrece esta variedade autóctona, incluída na IXP Pan Galego. Un dos obxectivos deste traballo, que forma parte do proxecto de investigación da agrupación estratéxica BIORREDES da USC, foi realizar unha análise económica comparativa (custo-beneficio) da produción de trigo autóctono galego da variedade caaveiro en cultivo ecolóxico fronte ao convencional, concluíndo que “o rendemento produtivo é menor pero a rendibilidade para o agricultor é mellor”, asegura Ibán Vázquez González, profesor do Departamento de Economía Aplicada da USC na Politécnica de Lugo. “A produción de trigo ecolóxico en Galicia con variedades autóctonas é unha alternativa económicamente viable fronte á produción convencional”, conclúe o estudo, realizado a partir dos datos obtidos dun ensaio experimental levado a cabo entre decembro de 2019 e xullo de 2020 nunha finca localizada no termo municipal de Carral pertencente ao grupo panadeiro Da Cunha. Compensa o cultivo en ecolóxico? O caso do trigo caaveiro “Hai capítulos claros neste estudo que nos fan apostar polo cultivo ecolóxico fronte ao convencional”, afirma Ángeles Romero, directora da Cátedra do Pan e do Cereal e coordinadora, xunto a Santiago Pereira, deste traballo. Co cultivo en ecolóxico obtéñense menores producións, pero os custos asociados tamén son inferiores. “O cultivo en ecolóxico de trigo autóctono da variedade caaveiro ten un rendemento medio algo superior aos 1.000 kg/ha, un 30% inferior ao obtido en cultivo convencional, debido á dificultade no control de malas herbas e á limitación na aplicación de fertilizantes e fitosanitarios. Estas perdas estiveron compensadas en parte por un menor requerimento de insumos”, indica Ibán.

Os rendementos produtivos promedios do trigo ecolóxico foron un 32,4% inferiores (1.033 kg/ha fronte a 1.529 en convencional)

Labrar unha hectárea en convencional, segundo as extrapolacións realizadas en base aos custos obtidos na finca experimental de Carral, custa 470€ fronte aos 363€ en ecolóxico. A diferenza está fundamentalmente no aforro en herbicidas e fitosanitarios (92€/ha) e nos pases de tractor necesarios para aplicar os tratamentos.  

O custo de labrar a parcela ecolóxica foi de 363€/ha, un 22,6% menos que a convencional

En canto aos prezos de venda, o grupo Da Cunha pagou no ano 2020 uns 40 céntimos polo kilo de trigo autóctono producido en Galicia, cun incremento do 25% (50 céntimos) no caso do trigo ecolóxico. A marxe neta obtida, descontados os custos de sementeira, foi de 141,5€/ha para o cultivo en convencional e 153 no caso do cultivo en ecolóxico, o que equivale a unha diferenza de 11,5 céntimos (un 8%) a favor da produción ecolóxica.

O prezo real de mercado pagado polo trigo autóctono ecolóxico no 2020 foi un 25% superior (50 céntimos/kg fronte a 40)

“Este escaso beneficio económico que se obtén na produción ecolóxica fronte á convencional en condicións reais de prezo fai que a rendibilidade da produción eco sexa moi sensible a variacións de prezos, rendementos ou custos”, advirte Ibán. Posibilidades do cultivo en ecolóxico A esta pequena diferenza positiva directa na rendibilidade do cultivo habería que engadir o cobro de axudas. A nova PAC prima a sementeira de variedades autóctonas de trigo callobre e caaveiro con 320€/ha, aos que se sumaría a axuda agroambiental de produción ecolóxica (326€/ha para conversión e 275€/ha para mantemento), así como o valor do ecorrexime de rotación de cultivos (85,72€/ha) ou do de espazos de biodiversidade (56,04€/ha), en caso de cumprir coas prácticas esixidas.

A nova PAC prima con 320€/ha/ano a sementeira das variedades autóctonas callobre e caaveiro, esixindo unha superficie mínima de cultivo de 2 ha durante 5 anos

Na actualidade só hai declaradas 148 hectáreas de producción de trigo en ecolóxico en Galicia, segundo os datos do Ministerio de Agricultura relativos ao ano 2022, o que representa pouco máis do 1% da superficie total adicada a este cultivo na comunidade. O rendemento obtido é de 2.312 kg por hectárea, superior á media española e un 14% inferior á media acadada en produción convencional en Galicia. En todo o Estado son 56.450 as hectáreas declaradas en ecolóxico, o que representa o 3% da superficie total de trigo española. O rendemento medio é de 1.635 kg por hectárea, un 60% menor que a media obtida do cultivo en convencional. Terceiro cultivo en importancia en Galicia tralo millo e a pataca O trigo é, xunto co arroz e o millo, un dos tres grans máis cultivados no mundo. A orixe do trigo remóntase a Mesopotamia hai aproximadamente 10.000 anos, tendo constancia da súa presenza en Galicia no  século IV a.C. O trigo segue a ser esencial na gastronomía, a cultura e as tradicións galegas, aínda que a meirande parte do que se consume procede de fóra da comunidade. Galicia produce só o 0,46% do trigo cultivado en España, cunha superficie de cultivo que representa menos do 1% do total e un menor rendemento produtivo (2,7 toneladas por hectárea fronte ás 4,1 da media española).

En Galicia a superficie de trigo labrada descendeu á metade nas últimas 5 décadas

Catro comunidades: Castela e León, co 45,6% da produción; Andalucía, co 13,1%; Castela-A Mancha, co 11,8%; e Aragón, co 10%, acadan case o 80% do total da produción española (uns 8 millóns de toneladas no ano 2020). A superficie total española destinada a cultivo de trigo é lixeiramente inferior aos 2 millóns de hectáreas, cun descenso importante de 300.000 hectáreas desde o ano 2016. En Galicia, malia terse producido unha diminución moi notable da superficie de trigo cultivada no último medio século, do 50%, segue manténdose como o terceiro cultivo en importancia tralo millo e a pataca, con 13.500 hectáreas no ano 2020. Minifundio e presión do eucalipto A produción actual de trigo caaveiro, a variedade autóctona máis labrada, concéntrase na comarca das Mariñas (especialmente na Laracha, Carballo, Ferrol e Carral) na provincia da Coruña, na comarca de Xinzo de Limia en Ourense e nas da Terra Chá e Val de Lemos en Lugo. As características particulares da base territorial en Galicia, dominadas polo minifundio e a excesiva parcelación, condicionan o establecemento deste cultivo, pois sería precisa unha maior superficie para compensar os menores rendementos do cultivo ecolóxico con variedades autóctonas fronte ao sistema convencional.

A falta de terras de boa calidade e tamaño suficiente e a competencia das plantacións de eucalipto son algúns dos obstáculos para que o cultivo de trigo aumente

A competencia polo uso da terra con outras actividades agroforestais e as plantacións en terreos agrícolas foi identificada no estudo como outra das ameazas para o desenvolvemento do sector, xa que a plantación de especies como o eucalipto desprazan o establecemento de cultivos agrícolas tradicionais como pode ser o trigo.

A favor de aumentar do 25% actual ao 40% a porcentaxe mínima de trigo autóctono no Regulamento da IXP Pan Galego

Investigadores e público asistente á presentación do libro monográfico sobre o trigo autóctono O estudo realizado sobre as posibilidades de cultivo e a rendibilidade económica do trigo autóctono ecolóxico complétase cunha análise DAFO elaborada a partir dunha serie de 21 entrevistas realizadas a expertos de toda a cadea de produción do pan, desde o cultivo do cereal á comercialización do produto. O 62% dos enquisados están a favor de modificar o actual Regulamento da IXP Pan Galego para incrementar a porcentaxe de trigo autóctono esixido do 25% ao 40%, que o resto da fariña empregada sexa tamén producida en Galicia e permitir o pre-conxelado das pezas de pan para deste xeito aumentar as posibilidades de distribución.

Para facer viable o cultivo e panificación, a barra de pan de trigo autóctono ecolóxico debería valer 1,6€

En relación aos prezos, e sen ter en conta os efectos da onda inflacionaria actual, estímase que para acadar a viabilidade en toda a cadea, o sobreprezo medio que debería ter o trigo ecolóxico con variedades autóctonas fronte ao convencional é do 54,5%, acadando o quilo de trigo un valor de 1,2€, trasladándose a un prezo da barra de pan de 1,6€, o que equivale a un sobreprezo do 43,2%. 7 kilos máis de pan ao ano en Galicia En Galicia consúmese un 23% máis de pan que no conxunto de España, 7 kg máis por persoa e ano (37,26 kg per cápita ao ano en Galicia fronte aos 30,06 da media estatal). Con todo, desde o ano 2013 ata 2021 deuse un importante descenso tanto no consumo, do 18%, como no gasto per cápita en compra de pan, do 14,4%.

O consumo de pan caeu un 18% na última década

O estudo non analiza as consecuencias da suba da inflación iniciada en 2022, pero tanto os panadeiros como os investigadores do departamento de Economía Aplicada admiten que a alza de prezos e a caída do poder adquisitivo e a renda dispoñible das familias xoga en contra da compra do pan artesán fronte ao industrial. Só 25 panaderías dentro da IXP Na actualidade hay dúas ducias de panaderías en toda Galicia que están dentro da IXP, cun volumen de pan certificado moi pequeño, admite o presidente das panaderías lucenses integradas na Federación Galega de Fabricantes de Pan, César Fieiras, da panadería Raposo. Recoñece que a saída ao mercado estase a producir moi paseniñamente e que é necesario valorizar este tipo de pan como un produto exclusivo, de tipo gourmet ou delicatesen, debido aos maiores custos de elaboración motivados polos tempos de amasado, fermentación e repouso marcados no Prego de Condicións da marca de calidade. “Mentres fas 100 kg deste pan podes facer 1.000 dun pan semiindustrial”, afirma.

Mentres fas 100 kg de pan respectando os tempos marcados pola IXP podes facer 1.000 kg dun pan semiindustrial

Por iso César recoñece que a fariña de trigo autóctono galego estase a empregar na elaboración de pan artesán que non é comercializado co selo da IXP. “Cumprir con toda a normativa encarece o produto pero logo iso non se ve recompensado no prezo”, asegura. Baixos prezos para o agricultor Había postas moitas esperanzas en que a aprobación por parte da Unión Europea do selo de calidade diferenciada, logrado no 2019, despois dun longo proceso burocrático, serviría tamén para impulsar o cultivo de trigo autóctono, pero polo de agora este incremento de demanda de materia prima non se está a producir. Gema San Pedro ten desde fai 12 anos unha gandería de caprino en Guntín, Cabuxa Natur, e este ano decidiu diversificar os seus ingresos pola venda de cabritos coa produción de trigo autóctono.

Paguei a semente a 75 céntimos e foi difícil de conseguir

Botou unhas 6 hectáreas en ecolóxico e quéixase das dificultades tanto para atopar semente como para lograr despois un bo prezo para o trigo producido. “Paguei a semente a 75 céntimos o quilo e á hora de vendela páganma a min a 65 céntimos, poñendo eu o transporte, polo que perdería cartos”, asegura.   Por iso pensa adicar os 2.000 kg que colleitou para sementar o vindeiro ano. Pode reutilizala durante dúas campañas, pero ao terceiro ano xa tería que volver mercar, segundo establece a Xunta nos seus requisitos para o cobro da prima fixada na nova PAC para este tipo de cultivos. Esa axuda, di, é fundamental para que o cultivo de cereal autóctono chegue a compensar ao agricultor. “Non tiven ningún tipo de asesoramento e logrei un rendemento moi baixo, duns 300 kg por hectárea”, admite.

O grupo de investigación Proxectos e Planificación (PROePLA) do Campus Terra da USC, que coordina o catedrático da Escola Politécnica Manuel Marey, organiza o vindeiro mércores 25 de outubro a xornada Retos do sector lácteo. O encontro, no que se analizará o sector desde o punto de vista das ganderías e as empresas que lles prestan servizos, contará coa participación de Abanca, Alltech, Aresa e Innogando. Os relatorios comezarán ás 9:30 horas e abordaranse os retos de financiamento, sustentabilidade, produción e innovación do sector. As charlas da mañá serán no salón de actos da Escola Politécnica Superior de Enxeñería de Lugo, con entrada libre e gratuíta. Pola tarde levarase a cabo unha visita a Granxa Gayoso Castro, para a que se habilitará un autobús ata completar as prazas. Para máis información pódese enviar un correo electrónico a manuel.marey@usc.es.

A través do proxecto “Optimización e avaliación de métodos de mostraxe en aire para a detección e vixilancia do virus da Síndrome Reprodutiva e Respiratoria Porcina en granxas intensivas (Airporcheck)”, o grupo de Investigación en Sanidade Animal de Galicia (Invesaga), da Facultade de Veterinaria do Campus Terra, da Universidade de Santiago de Compostela (USC), estuda a detección, control e vixilancia das viroses en granxas de porcino a través dun sistema de mostraxe e análise do aire. Aproximadamente o 80 % das granxas en España son positivas a unha infección do virus da PRRS, que ten un control moi complexo pola súa elevada capacidade de mutación. Esta realidade fai que constantemente se xeren novas cepas víricas que poden diferir, por exemplo, na virulencia, na capacidade de transmisión e, sobre todo, na capacidade de protección das vacinas. O decano da Facultade de Veterinaria e líder do proxecto, Gonzalo Fernández Rodríguez, expón que o obxectivo do traballo é desenvolver un protocolo de actuación que permita simplificar a vixilancia deste virus e que sirva como ferramenta para a detección precoz, ademais da caracterización molecular da variabilidade de cepas víricas que están a circular na granxa.

Este sistema será válido para detectar calquera outra virose que se propague polo aire

Coa instalación de colectores de aire nas granxas que permitan unha detección desta virose, poderanse acometer estratexias de prevención, control e mesmo desinfección das explotacións afectadas con maior celeridade e cun custo moi inferior ao que implica a toma de mostras de sangue en cada animal. Así mesmo, este sistema sería válido para actuar fronte a calquera outra tipo de virose que se propague a través do aire, explica o decano. Este sistema tamén melloraría o benestar dos animais, xa que evitaría a manipulación, pinchazos e tensión das reses. Este proxecto conta cun prazo de tres anos e levarase a cabo en dúas etapas: Unha para optimizar un protocolo de traballo para garantir a detección do virus mediante as técnicas moleculares a partir das mostras de aire, e a segunda fase consistirá na monitorización durante seis meses de granxas que teñan un historial de emerxencia en brotes de PRRS. Impacto sanitario e económico Os signos clínicos e as manifestacións da enfermidade derivada do PRRS son moi variables e dependen do grupo de animais afectados (porcos en crecemento ou porcas reprodutoras) e da virulencia da cepa de PRRS circulante na granxa. Debido á variación de cadros clínicos que pode provocar o PRRS, o custe económico tamén é variable. Cando este virus afecta directamente a perdas de animais e de rendemento produtivo, o impacto económico negativo estímase entre 60 e 380 € por porca reprodutora e ano. A estas perdas económicas cómpre engadir outros gastos indirectos derivados da aplicación de medidas necesarias para o control do virus (vacinas, monitorizacións da infección...), cuxo custe oscila entre 5 e 110 € por porca reprodutora e ano.

Máis de 30 profesionais, investigadores e técnicos do sector hortícola en España presentarán en Lugo os resultados dos últimos traballos de experimentación en horticultura, no marco dun foro coordinado polos profesores Benigno Ruiz Nogueiras e Mª Belén Díaz. Desenvolverase do 18 ao 22 de setembro na Escola Politécnica de Enxeñaría e inclúe visitas a Xinzo de Limia e ao CIAM de Mabegondo. O programa desta reunión científica, na que se agarda a participación de máis de 20 profesionais, investigadores e técnicos do sector hortícola procedentes de toda España, permitirá expoñer os resultados das últimas investigación e dos traballos de investigación desenvolvidos neste eido produtivo, un sector no que a produción de pataca constitúe o principal sinal de identidade da horticultura en Galicia. Galicia, despois de Castela León, é a segunda comunidade autónoma de España con maior produción deste tubérculo. Daquela, alén da presentación de comunicacións, nas que se darán conta dos últimas investigacións e ensaios realizados no ámbito da horticultura, o programa da próxima edición deste seminario nacional inclúe unha visita técnica a Xinzo de Limia, onde as persoas inscritas neste foro científico terá a oportunidade de coñecer de primeira man as singularidades que presenta a produción deste cultivo extensivo en Galicia, así como as distintas iniciativas postas en marcha para a súa valorización.

O Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC), que dispón da figura de Unidade Asociada para colaborar con outras institucións en áreas comúns ás dos seus institutos, concedeu, por Resolución da súa Presidencia, esta condición, a través da Misión Biolóxica de Galicia, a “FARMABRASSICAS: metabolitos de plantas e saúde humana” da Universidade de Santiago de Compostela (USC). O investigador responsable da Unidade Asociada é Manuel Freire-Garabal Núñez, catedrático da USC, e o investigador responsable do CSIC coa Unidade Asociada é Pablo Velasco Pazos, científico titular na MBG. A Unidade Asociada xorde no marco da colaboración científica previa, desde fai algo máis dunha década, entre o grupo Xenética, Mellora e Bioquímica de Brásicas da MBG-CSIC e o LABORATORIO SNL-LENNART LEVI da USC, cando iniciaron no marco de diferentes proxectos de investigación unha liña de traballo centrada no estudo do efecto dos compostos glucosinolatos presentes nos cultivos de básicas en diferentes liñas celulares de cancro de mama e próstata. O grupo da USC ten como actividade principal o descubrimento de compostos de orixe natural e sintética con actividade antitumoral, mentres que o grupo da MBG ten unha das súas liñas de investigación centrada no estudo dos compostos bioactivos presentes en cultivos de brásicas como os grelos, o repolo ou as verzas. “Nas últimas décadas prestouse unha gran atención á prevención do cancro por medio de produtos naturais e, en concreto, ás propiedades quimioprotectoras dos compostos glucosinolatos presentes na familia de plantas crucíferas (Brassicaceae). Os glucosinolatos e os seus produtos de degradación, os isotiocianatos (ITCs), son compostos únicos e exclusivos destas plantas que actúan fronte a diferentes enfermidades a través da protección contra a inflamación e #estrés oxidativo nas células, retardando ou previndo certos cancros e outras enfermidades cardiovasculares ou neurodegenerativas. Por iso, non é de estrañar o gran interese que xerou na comunidade científica o estudo da relación entre o contido en ITCs e a diminución da incidencia de determinados tipos de cancro en humanos”, explica Pablo Velasco. “Neste contexto, e impulsados agora polo recoñecemento da Unidade Asociada, imos seguir avanzando no cribado de compostos con efectos antitumorais presentes en brásicas e os seus metabolitos secundarios, así como no estudo de mecanismos de acción e desenvolvemento de aplicacións terapéuticas”, avanza Manuel Freire-Garabal. “A Unidade Asociada non só permitirá obter resultados no ámbito da mellora dos cultivos e da produción agraria sostible, senón que tamén contribuirá a estreitar as relacións entre a USC e o CSIC en xeral e entre a Facultade de Medicina e Odontoloxía e a MBG en particular, o que podería favorecer a xeración doutras novas sinerxias”, destacan. Entre outras actuacións, prevese a publicación en conxunto de artigos científicos sobre os resultados alcanzados nas investigacións para desenvolver pola Unidade Asociada ou a celebración de accións de formación e divulgación, entre outras. O CSIC e as Unidades Asociadas O Estatuto do CSIC establece como unha das súas funcións “a colaboración con outras institucións no fomento e a transferencia da ciencia e a tecnoloxía, así como a colaboración coas universidades nas actividades de investigación científica e desenvolvemento tecnolóxico”. Neste contexto, enmárcase a figura de “Unidade Asociada ao CSIC”. As unidades susceptibles de ter esta figura son os departamentos, laboratorios, grupos de investigación ou outras estruturas de I+D+i, pertencentes a universidades, organismos de investigación, centros tecnolóxicos e calquera outras institucións ou entidades de carácter público ou privado, sen ánimo de lucro, que estean a desenvolver actividades científicas ou tecnolóxicas en áreas comúns, afíns ou complementarias ás dun ou máis institutos do CSIC e manteñan con este/s relación estable de cooperación científica. As Unidades Asociadas están reguladas por Resolución do 28 de xuño de 2017, do Consello Reitor da Axencia Estatal CSIC.

Establo da granxa docente da USC nas instalacións de Gayoso Castro A USC abre o prazo de matrícula para inscribirse no Máster en Produción de Leite que imparte no Campus de Lugo. A Escola Politécnica, a Facultade de Veterinaria e a Granxa Docente Gaioso Castro serán as sedes principais onde se desenvolverá a formación, en formato presencial, que se completa con prácticas en empresas. Os alumnos e alumnas matriculadas terán a posibilidade de realización de 312 horas de prácticas en empresas do sector: LIGAL, Cooperativas, empresas de servizos veterinarios, etc.  As clases serán de setembro a xuño e as prácticas rematarán, a máis tardar, o 30 de decembro do ano que vén. Haberá ademais que presentar un traballo fin de Máster con tres convocatorias: xullo, novembro e febreiro.

As clases comezarán o vindeiro mes de setembro e rematarán en xuño e as prácticas estenderanse ao mes de decembro

A maiores do Máster, a USC oferta tamén a posibilidade de cursar dous módulos formativos independentes, sen necesidade de facer o Máster completo, como cursos de formación continua: un con formación específica de Alimentación na Produción de Leite e outro de Economía das explotacións lácteas. Hai disponibles tres prazas en cada un destes cursos. A inscrición no Máster en Produción de Leite e nos distintos Cursos Específicos pode facerse neste enlace.