Francisco Pedras, José Martel e Roque Rodríguez Soalleiro durante a primeira xornada do simposio internacional sobre frondosas que se celebra en Lugo Galicia conta cunhas 617.000 hectáreas de frondosas, que representan o 40% das áreas cubertas de arborado da comunidade. A maioría veñen de rexeneración natural, froito do abandono do monte, e esa falta dunha selvicultura axeitada leva a que as industrias galegas non conten neste momento con materia prima local de calidade e se vexan obrigadas a importar carballo ou castiñeiro de países como Francia. Como aproveitar e valorizar a madeira de frondosas que hai actualmente nos nosos montes, de escasa dimensión, a través da innovación e novos usos, e como mellorar as labores culturais aplicadas nestas masas para obter de cara ao futuro pés de porvir que nutran o desenvolvemento dunha industria centrada nas frondosas caducifolias é o obxectivo do Proxecto para a Valorización Sustentable da Madeira das Masas de Frondosas de Galicia, posto en marcha hai un ano pola Axencia Galega da Industria Forestal (XERA). Os resultados preliminares deste proxecto foron presentados este mércores en Lugo no marco dun Simposio internacional que reúne até o venres a 32 expertos, 16 deles procedentes de 9 países europeos (Alemaña, Austria, Bélxica, Dinamarca, Finlandia, Francia, Letonia, Suecia e Suíza) onde se están a dar novos usos ás frondosas.

Temos a necesidade de asegurar un futuro aprovisionamento de madeira de frondosa de calidade aos aserradoiros galegos

O proteccionismo ou conservacionismo excesivo por parte da Administración das masas de frondosas autóctonas, a escasa dimensión das parcelas privadas individuais e a falta de profesionalización de moitas das CMVMC existentes en Galicia xogan en contra dun maior aproveitamento das masas existentes e das posibilidades que ofrecen.   “Temos a necesidade de asegurar un futuro aprovisionamento de madeira. Cando visitamos aserradoiros de frondosas vemos moitas veces que esas materias primas non son locais, porque non temos en Galicia os diámetros e longos necesarios”, evidencia Francisco Pedras, do CIS Madeira. Primeiras cortas en Labio, Couso e A Veiga Aproveitamentos de castiñeiro no monte veciñal en man común de Couso (Gondomar) O Proxecto para a Valorización Sustentable da Madeira das Masas de Frondosas de Galicia xorde para dispoñer de experiencias piloto concretas en parcelas de experimentación das que obter datos cuantificables que sirvan de referencia para o impulso dunha nova industria da madeira de frondosas na comunidade. “Estanse facendo xa sinalamentos e apeando madeira de carballo en Labio (Lugo), de castiñeiro en Couso (Gondomar) e de bidueiro na Veiga. Estamos traballando fundamentalmente con estas tres especies”, explica Francisco.

As entresacas estanse a facer con maquinaria adaptada para que non queden afectadas as árbores de porvir que quedan no monte

Este tipo de entresacas e cortas cirúrxicas estanse a realizar con maquinaria adaptada, de maneira que non afecten ás árbores de porvir que van quedar no monte. Unha vez cortada e aserrada comezarase o proceso de secado da madeira antes da súa transformación.   Novos usos para as frondosas De cara a esa fase de industrialización é onde entra en xogo a necesidade de atopar novos usos que permitan valorizar esa madeira de pouco diámetro que se obtén destas cortas intermedias. “Sabemos que podemos facer con madeira de calidade e bo porte, pero até que teñamos ese tipo de madeira temos que desenvolver produtos de maior valor engadido para esta outra”, razoa Francisco. “Estamos neste momento no proceso de buscar partners tecnolóxicos que nos dean ese impulso. Temos empresas forestais moi importantes en Galicia que poden ser tractoras e que deberían abrir ese camiño que outras industrias de menor tamaño quizais non teñan esa capacidade”, argumenta.

Ademais de innovar explorando novas oportunidades e mercados, preténdense mellorar tamén as técnicas de aserrado e secado actuais

Ademais de innovar explorando novas oportunidades e mercados, preténdense mellorar tamén as técnicas de aserrado ou secado actuais, procurando un aproveitamento en cascada, de maneira que parte da madeira que vai actualmente para leña poida ter un uso doutro tipo, de maior valor, e así sucesivamente en todos chanzos a medida que se sobe de calidade. Postes para peches que poidan substituír os de piñeiro tratado ou elementos para mobiliario urbano poden ser algunha das utilidades para esta madeira de frondosa de pouco diámetro. “O deseño e a innovación vai ser unha parte fundamental do noso proxecto; temos que pensar o que quere o noso cliente final”, asegura o técnico do CIS Madeira.

Queremos coñecer de primeira man que se está facendo noutras latitudes con madeiras moi similares ás nosas

A maiores, preténdense aproveitar os refugallos da madeira a través de procesos químicos, a través dos cales obter por exemplo taninos que poidan ser empregados na industria da curtiduría, a produción de adhesivos ou en alimentación animal. “Non estamos condicionando ningún tipo de aproveitamento, só imos avaliar as distintas posibilidades e aportar as mellores ferramentas tecnolóxicas, pero queremos artellar tamén novos usos vendo que están facendo noutros países con madeiras moi similares ás nosas”, indica Francisco. Necesidade de adaptar a selvicultura á tipoloxía dos montes galegos Visita ao marteloscopio de Labio, en Lugo, dalgún dos expertos internacionais que asisten ao simposio  Roque Rodríguez Soalleiro, profesor da USC na Escola Politécnica Superior do Campus Terra de Lugo explica que o 80% dos montes de frondosas actuais que hai en Galicia requiren dalgún tipo de actuación, sexan podas, desbroces ou mesmo cortas para aproveitamento comercial. “A selvicultura de frondosas require facer sinalamentos, é algo esencial”, destaca. “E temos que adaptar esa selvicultura á tipoloxía forestal e á estrutura da propiedade que temos”, engade.

O 80% das masas de frondosas actuais que hai en Galicia requiren dalgún tipo de actuación

“No caso da selvicultura de frondosas trátase de intervencións non moi intensas, polo que se require dunha superficie bastante ampla para acadar un lote de madeira que compense esa intervención. Nos montes privados individuais de pequena dimensión que temos en Galicia na maioría dos casos a venda dos produtos obtidos non compensa os custos de realización dos traballos”, indica. A maiores da función produtiva, “ter unha superficie de frondosas xestionadas resulta positivo a nivel de incendios e tamén aporta resiliencia sanitaria ante pragas que afectan a outras especies, como a banda marrón no piñeiro ou as que castigan ao eucalipto (Gonipterus e Mycosphaerella)”, asegura Roque.   “Temos un recurso pouco explotado e aproveitado” O profesor da Escola Politécnica é un dos artífices do Marteloscopio de Labio, unha parcela de carballos ubicada no monte veciñal desta parroquia de Lugo onde se realizou unha labor de clasificación dos distintos pés en función da súa calidade.

En Galicia córtanse anualmente uns 0,3 millóns de metros cúbicos de madeira de frondosas autóctonas, fronte aos 6,2 millóns de eucalipto e aos 3,5 millóns de piñeiro

Esta parcela, incluída nunha rede europea de marteloscopios e que foi visitada este mércores pola tarde polos asistentes ao simposio internacional, “é un lugar onde ensinar como facer os sinalamentos”, explicou Roque. En Galicia córtanse anualmente uns 0,3 millóns de metros cúbicos de madeira de frondosas autóctonas, fronte aos 6,2 millóns de eucalipto (3,7 de glóbulus e 2,5 de nitens) e aos 3,5 millóns de piñeiro (1,6 pinaster, 1,6 radiata e 0,3 sylvestris). “Temos un recurso pouco explotado e aproveitado”, concluíu referíndose ás frondosas caducifolias.

“Hai que favorecer as cortas de frondosas; non podemos vivir de costas a 620.000 hectáreas do territorio”

O director da Axencia Galega da Industria Forestal, Jacobo Aboal, durante a súa intervención A prohibición leva ao abandono. Por iso, o director da Axencia Galega da Industria Forestal, Jacobo Aboal, avogou na inauguración das xornadas por favorecer desde a Administración as cortas de frondosas para fomentar o seu aproveitamento. “Temos que entender que hai cabida no monte para a biodiversidade, pero tamén para o aproveitamento da madeira. Non podemos vivir de costas a 620.000 hectáreas do territorio e que cada vez van ser máis”, asegurou. Estas cortas servirían para incentivar nos propietarios forestais as labores selvícolas necesarias e para dotalos de ingresos cos que financialas, algo ao que tamén contribuirían os pagos polos servizos ecosistémicos que prestan estas masas de frondosas autóctonas, unha medida que a Xunta de Galicia está a valorar para a súa posta en marcha. “Temos que empezar a facer selvicultura xa” O director de XERA apostou por este tipo de medidas incentivadoras e por centrar esforzos en convencer ás industrias de transformación de que hai futuro nas frondosas, o mesmo que aos propietarios forestais, empezando polas comunidades de montes.

Non podemos aplicar receitas baseadas na selvicultura do 50%

A Xunta de Galicia elaborou 42 modelos selvícolas dos que 23 están intimamente relacionados co manexo de frondosas caducifolias. “Os técnicos forestais deben coñecelos e saber aplicalos e non aplicar receitas xenéricas ou baseadas na selvicultura do 50%. Temos que pasar a unha selvicultura de claras e entresacas”, insistiu. Aproveitamento industrial En canto ao papel das empresas da cadea monte-industria, Jacobo asegurou, en relación ao simposio internacional que se está a desenvolver esta semana en Lugo, que “este evento será un éxito no caso de que algunha compañía industrial do sector forestal de Galicia valore a posibilidade de abrir unha liña de produción industrial baseada na frondosa caducifolia, co material que nós temos, que é de pequenas dimensións”, recoñeceu.

Temos que poñernos a traballar canto antes e facerlle a selvicultura precisa aos nosos bosques

“Non estamos na situación de Francia, non estamos nunha situación na que podamos escoller árbores que teñan un prezo de mercado de 250 euros a tonelada. Pero para chegar a esa situación dentro de 20 ou 30 anos temos que empezar xa a facer selvicultura”, insistiu. A situación de Galicia, dixo, non é diferente á que se dá noutros países europeos e mudar esa situación pasa por convencer tanto ás empresas como aos produtores primarios de madeira para que valoren máis as masas de frondosas existentes.

Noutros países europeos estase aproveitando material de pequenas dimensións como o que temos en Galicia

Algunhas delas levan abandonadas os últimos 30 ou 40 anos, polo que é posible facer xa algún tipo de aproveitamento nelas, unhas cortas selectivas necesarias ademais para que as árbores de porvir que queden desenvolvan todo o seu potencial, argumenta o director da Axencia Galega da Industria Forestal. “E con ese material que nós retiremos temos que tratar de obter o maior valor engadido”, defende.

Contamos con masas abandonadas nos últimos 30 ou 40 anos nas que xa hai madeira para cortar

“Desde XERA pensamos que a transformación química e mecánica desas frondosas de escaso porte ou dimensión pode abrir novas posibilidades de valorización. Por exemplo a extracción de taninos dirixida a lograr un mellor aproveitamento dixestivo nos pensos de alimentación animal, para emulsionantes ou o seu uso en materiais illantes térmicos e acústicos”, indicou. E en materia de elementos de construción, “o bidueiro ou a faia son madeiras que agora mesmo xa se están a prescribir por parte dos arquitectos para introducilas con usos estruturais”, aclarou Jacobo.

Non existe un modelo de monte ideal de frondosas ao que converxer, aínda que si existen referentes: os bosques centroeuropeos tratados desde hai séculos para obter madeira de calidade. Desde a perspectiva do enxeñeiro de montes Froilán Sevilla, especialista no manexo de masas de frondosas, en "España a penas se iniciou ese camiño coas frondosas, case non hai formación. Poderíase dicir que onde máis se aplica é en Galicia". Sevilla defende que unha boa silvicultura é precisa non só para obter madeira de calidade, senón tamén para mellorar a prevención de incendios. Exemplo de silvicultura en Centroeuropa. Foto: Froilán Sevilla "O que fixen eu foi copiar a xestión dos mellores bosques centroeuropeos para aplicala ao norte de Burgos, onde traballo", indicou o enxeñeiro nunha charla sobre frondosas que tivo lugar en Oleiros. Froilán explica que a silvicultura que aplica pasa por seguir árbore por árbore desde que son pequenas. "Hai que facer intervencións relativamente suaves e cada pouco tempo, deste xeito a matogueira non invadirá o terreo e isto, de cara aos incendios ten unha importancia enorme", sinala. A finalidade, segundo apunta, debería ser sempre chegar á excelencia, aínda que tamén hai que ser "modestos" e marcarse uns obxectivos en base ás opcións que ofrecen os bosques. Aplicación en terreos pequenos Durante a charla expuxo un exemplo dun propietario de Francia que tiña unhas 400 hectáreas de frondosas. "Tiña claro o que buscaba e en lugar de meter un madeirista, decidiu empezar a anelar as árbores", explicou Froilán. "O que fai este señor resume o concepto clave da silvicultura", subliñou. O proceso de anelado consiste en facer un corte cilíndrico e superficial, que afecta á casca e ós primeiros milímetros de tronco, dos individuos seleccionados. O obxectivo é interrumpir o fluxo de savia bruta e savia elaborada cara a raíz, sen afectar á estabilidade da árbore. O corte, que se fai nunha franxa de anchura variable, simula a morte natural do exemplar e contribúe a xerar madeira grosa en pé. Sevilla considera que se trata dun elemento fundamental para o manexo das repoboacións forestais de frondosas caducifolias. No exemplo francés, Sevilla explicou que o propietario anelaba as árbores cun machete e unha machada. Desde a súa primeira visita, hai 21 anos, até agora, "as árbores medraron e xa saca cartos". Con este caso puxo de manifesto que se pode facer algo similar en Galicia, chegando a propiedades pequenas das que sacar rendibilidade. "Este tipo de xestión pódea facer un propietario privado pequeno", insistiu, e aclarou que "é necesario que haxa unidades de xestión un pouco grandes (20 hectáreas) se se quere sacar un aproveitamento rendible. Loxicamente traballarase co que se poida, pero o máis importante é o nivel de capacitación dos actores", valorou. Incendios, un grave problema O tema dos incendios debe ser "unha prioridade" na xestión e a silvicultura "podería mellorar bastante a relación cos incendios, cambiando algúns factores". Froilán indica que non é bo ter os macizos forestais con monocultivos e que é necesario buscar zonas estratéxicas. Incendio na Serra do Courel onde se salvaron as frondosas. Foto: Froilán Sevilla O enxeñeiro explica que non hai solución para loitar contra os incendios, porque cando hai condicións extremas, como as temperaturas dos últimos veráns, "dá igual o que se plantase". Así mesmo, incidiu na importancia de que os lumes non entren nas carballeiras, porque se é así, pérdese a calidade na parte baixa das árbores, que é onde se ven as feridas do lume”. Fronte ás voces que consideran as frondosas unha ferramenta contra os incendios, o investigador valora que "a solución non é repoboar de frondosas". Para demostralo, amosou exemplos onde as plantacións de frondosas son un maior risco para os incendios incluso que algunhas plantacións de coníferas. A clave, para el, é o manexo silvícola das masas. Un exemplo de xestión en Labio Sobre o alto peso dos aproveitamentos forestais galegos no conxunto do Estado, que representan arredor do 50% das cortas, Sevilla considera que os datos de extracción galegos están "trucados" porque en España as cortas concéntranse en catro especies: piñeiro do país, piñeiro radiata, eucalipto e chopo. As frondosas caducifolias en Galicia, de xeito similar ao resto do Estado, a penas representan un 3% das cortas con destino industrial, ó que hai que sumar as cortas para leñas domésticas. En comparación con outras comunidades, o rasgo diferencial de Galicia é o escaso peso do chopo. "Galicia ten unha porcentaxe moi alta das cortas de España porque ten gran número de árbores das especies comerciais", valora. Pero tamén puxo de manifesto a gran cantidade de hectáreas de frondosas que hai na comunidade, máis de 611.000 hectáreas (carballos, rebolos, castiñeiros, bidueiros,etc.): "É un gran patrimonio e non podedes vivir de costas a el", aconsellou, para apuntar a continuación que "en Galicia hai un bo material xenético". Exemplo de silvicultura en Labio (Lugo). Foto: Froilán Sevilla Así mesmo, o enxeñeiro mostrouse fascinado pola visita que realizou a un bosque en Labio (Lugo). "Miraba aos carballos que había alí e pensaba "crecen máis que en Alemaña", pero, que falta? Xestión", expuxo durante a sesión. Froilán destacou o traballo que se fixo nese monte galego e os resultados que obtiveron en tan pouco tempo. Explicou que as masas se deben abrir de forma suave e sempre "buscando os bos exemplares para axudalos". Isto mesmo foi o que fixeron en Labio "unha execución moito máis pura da que eu fago". Explica que nas súas tarefas sempre tratan de axudar ao bo, pero tamén cortan parte do malo que hai no monte, "o que fan aquí é simplemente axudar aos bos". Para finalizar a súa exposición, concluíu afirmando: "Eu se teño estes carballos non tería présa en darlle paso á seguinte xeración. Co que hai pódese traballar e obter un bo produto, e aquí hai un gran potencial".

O bidueiro e o carballo son dúas árbores con gran potencial de aproveitamento. Iso é o que defendeu a directora técnica do laboratorio de Biotecnoloxía Vexetal Cultigar (Brión), Marga Fraga, nunha recente xornada celebrada en Oleiros (A Coruña) sobre as posibilidades que ofrecen as frondosas en Galicia. Así mesmo, falou sobre o Plan de Valorización das Masas da Madeira de Frondosas Autóctonas e tamén expuxo os resultados que están a obter nas investigacións que levan a cabo en Cultigar. A firma implantou hortos sementeiros de clons, coma un ubicado en Oleiros. Así mesmo, investigaron sobre a calidade das madeiras do carballo e do bidueiro para destinalas a uso toneleiro e chapa, respectivamente. Marga Fraga sinalu que no caso do castiñeiro e da cerdeira xa houbo programas de selección dende hai anos, porén no caso do carballo e do bidueiro non se traballou neste sentido. Destas dúas últimas especies, nunha primeira parte do traballo o que fixeron en Cultigar foi seleccionar árbores elite de diferentes lugares de Galicia. Foron escolleitos en función dunha serie de parámetros como a altura, diámetro ou a ramificación. Os carballos escolléronos dentro duns rodais selectos de Galicia (Paderne de Allariz, Castroverde, Vilalba e Becerreá). Dentro deses catro rodais, seleccionáronse sementes das árbores individuais por trepa e plantáronse nun viveiro, logo repartíronse en catro rexións climáticas de Galicia (Lourizán, Santa Comba, Chantada e Trasmiras). En total, foron 20 as árbores seleccionadas. No caso do bidueiro fíxose un traballo similar, pero “do bidueiro non contabamos con rodais selectos, entón tivemos que recoller os mellores exemplares da Terra Cha Lucense”. Seleccionaron 59 árbores elite, das que colleron sementes para plantalas en viveiro e finalmente leváronse a unha parcela á Terra Cha e outra a Cea (Ourense), que xa ardeu. “Co traballo do carballo, xa observamos que a proxenie está medrando, pero aínda son árbores novas. No caso do bidueiro, como o proxecto se empezou hai 32 anos, agora temos árbores maduras, polo que ofrecen a posibilidade de continuar co estudo e poder avaliar as súas características morfolóxicas”, indica Marga. O carballo para uso toneleiro e o bidueiro para chapa Plantacións de carballo e bidueiro coas que traballan en Cultigar As árbores de carballo coas que traballan teñen uns seis anos, entón as súas características forestais “pódense intuír pero non observar, porque non están totalmente desenvoltas”. Aínda así, apunta que fixeron unha selección e hai exemplares que mostran un maior crecemento que os outros. Marga indica que poderían estudar a calidade da madeira, “pero son árbores delgadas, con troncos estreitos, e a calidade da madeira mídese recollendo cilindros transversais do tronco e labra da madeira”. Por iso, o que están a facer é recoller esas mostras nas árbores nais das proxenies. Un dos logros que xa alcanzaron foi correlacionar os contidos químicos da madeira cos das pólas. Isto podería permitir avanzar na selección de árbores novas: "Se chegamos a demostrar esta correlación, poderiamos estudar a calidade da madeira nas árbores novas e así facer unha primeira selección con este parámetro e non só por caracteres fenotípicos", sinala. Para facer este estudo, contaron coa colaboración do Centro Tecnolóxico Forestal e da Madeira de Asturias.

Analizan as diferenzas entre as árbores de bidueiro e escollen as mellores para empregalas na chapa

En madeira cortada, contido químico e calidades pódense examinar con tecnoloxía infravermella. “Desta maneira, cando temos madeira cortada nos serradoiros, coa tecnoloxía NIR poderíase facer esta observación e seleccionar a madeira coa composición química que tecnicamente necesitamos para toneis”, puntualiza. No caso do bidueiro, como xa contan con parcelas de árbores con 32 anos, xa puideron realizar unha caracterización máis precisa. Recolleron todos os datos necesarios en Lourizán e realizaron unha estatística na que ven as diferenzas que existen, para así facer unha selección das mellores para o seu uso para chapa. Aínda así, fáltalles por engadir a densidade, “que é un factor que queremos analizar”. Multiplicación in vitro das árbores Marga apunta que se deberían estudar máis características para outros usos, “pero para iso pedimos a colaboración do sector finalista da industria da madeira”. Agora atópanse nun proceso de análise da madeira que extraerán das claras xenéticas que van facer: “As claras son necesarias para facer unha boa xestión do monte e que mellore a luz, así mellorará o seu desenvolvemento”. Unha vez que teñan seleccionadas as árbores coas que van traballar, que teñen as características fenotípicas ou a calidade de madeira que lles interesa, “multiplicamos in vitro por multiplicación vexetativa. Así conseguimos reproducir cada unha das árbores seleccionadas e logo levámolas a campo”. De 500 xenotipos de carballo que introduciron in vitro teñen 64 en cultivo, e deses, 50 conseguíronse enraizar e pódense transferir a viveiro. Árbores multiplicados que xa foron levados ao viveiro de Oleiros

Os bos exemplares non teñen brotes basais, por iso tiveron que forzalos para iniciar o cultivo in vitro

No caso do bidueiro, están á espera dos datos de densidade para xuntar todo e poder seleccionar cales son os mellores exemplares. Mentres tanto fixeron ensaios de multiplicación in vitro de exemplares adultos. Conseguiron un enraizamento das árbores adultas, pero tiveron que empregar brotes basais das árbores ou unicórmicos. Os mellores exemplares non teñen estes brotes, por iso tiveron que facer un anillamento basal e incisións enriba dos brotes para conseguir forzar eses brotes epicórmicos e partir deses materiais para iniciar o cultivo in vitro. Todas estas árbores, tanto bidueiro coma carballo, que se están producindo destínanse a hortos sementeiros clonais, como o que xa se instalou no viveiro de Santa Cruz. “Iso é unha aproximación do que podería ser un horto, pero temos pensado facer outro con todos estes xenotipos”, indica a directora técnica de Cultigar. Agora contan con 171 carballos de 24 xenotipos e o ideal sería buscar unha base xenética máis ampla. Tamén está prevista unha caracterización destas árbores porque a maioría dos carballos seleccionados nas parcelas proveñen dun mesmo rodal selecto “co cal estarán emparentados entre si. Temos que investigar ese grao de parentesco para proporcionar a maior biodiversidade posible a hora de transferilos ao campo”, conclúe Marga.

A madeira galega de frondosas caducifolias, como o carballo, o rebolo ou o bidueiro, presenta un escaso uso industrial. Dos máis de 10 millóns de metros cúbicos que se cortan cada ano en Galicia con destino a serradoiros e industrias, só arredor dun 3 % corresponde ás frondosas caducifolias. Na procura de novos horizontes para as frondosas galegas, máis alá do seu uso tradicional como leña, a Axencia Galega da Industria Forestal está a traballar nun plan para a valorización da súa madeira. De cara a explorar novas posibilidades, a Axencia convocará proximamente un Concurso de Deseño e Creatividade Industrial, no que busca recibir propostas de industrialización que teñan empresas e profesionais do sector. As iniciativas premiadas levaranse a unha fase preindustrial con empresas galegas. Outra das iniciativas que servirá para buscar novas oportunidades será a celebración en Galicia dun congreso internacional sobre a materia a comezos do 2024. En Galicia hai actualmente 620.000 hectáresa dedicadas ás frondosas, principalmente entre Lugo e Ourense. Cabe destacar que o 56 % de toda a superficie está en parcelas de menos de media hectárea. Así mesmo, de toda esta superficie, a maior parte dedícase a aproveitamentos de leña, un 40 %; mentres que o 25 % das parcelas están abandonadas. Nun estudo realizado no marco do Inventario Forestal de Galicia , concluíuse tamén que a produción de madeira de serra era un obxectivo de xestión posible para case un 15 % das pequenas parcelas. O Plan Galego de Valorización Nunha recente xornada sobre o horizonte das frondosas caducifolias en Galicia, o técnico do CIS Madeira Francisco Pedras presentou os traballos que se xa están executando no marco do Plan Galego de Valorización Sustentable da Madeira de Frondosas Caducifolias. “É un plan ambicioso que se centra na situación que temos agora e que busca valorizar as frondosas galegas dende o punto de vista económico, social e ambiental, que é a triloxía que ten que estar sempre presente”, indica o técnico. O plan ten por obxectivo final a obtención nun futuro de madeira de frondosas de calidade a través da realización de actividades silvícolas, “que actualmente son inexistentes en Galicia”.

"O rebolo parécenos unha especie moi interesante pola diferenciación que pode acadar no mercado" (Francisco Pedras)

Unha das primeiras accións do proxecto desenvólvese a través de parcelas de experimentación, en masas de frondosas adultas, na parroquia de Labio (concello de Lugo) e no concello da Veiga (Ourense), con diferentes especies, entre elas o rebolo, “que nos parece moi interesante, pola diferenciación que ten no mercado”, sinalou Pedras na xornada sobre frondosas, organizada en Oleiros (A Coruña) pola Fundación Paideia. En cada parcela de experimentación, estase levando a cabo a marcaxe das árbores de porvir e de abater, todo cunha planificación dos traballos de corta. Árbores abatidos nas parcelas de investigación. Marcaxe de árbores de porvir Pedras defende que a potencialidade da madeira non vén dada polas propiedades mecánicas nin unicamente pola calidade da silvicultura que se lle aplicou, senón que vén definida pola utilidade que teña a madeira para diferentes procesos. “Por exemplo, pode haber un proceso ó que lle dea igual a densidade ou a sonoridade, pero interésalle a composición química de determinado compoñente. Niso é no que hai que focalizarse”, apunta. Ademais, engade que a madeira das frondosas ten unha gran vantaxe, que “é a súa durabilidade, un dato positivo que hai que saber potenciar”. Ante isto, Pedras afirma que “non hai madeiras boas nin malas, hai que adecuar as posibilidades que ofrecen e poñelas en valor”.

A principios do vindeiro ano contarán con expertos do sector internacionais para coñecer diferentes escenarios e coller ideas de aproveitamentos e xestión

No marco do Plan galego de valorización da madeira de frondosas, farase un estudo do mercado actual e de previsión de futuro para a madeira de frondosas en Europa. Vinculado a isto, proximamente programarase un congreso no que contarán con profesionais do sector doutras partes do mundo, como Francia, “onde teñen proxectos similares ao noso, con frondosas de baixa calidade, e no que buscan darlle valor. Con este congreso buscamos ter unha perspectiva máis ampla e coñecer outros escenarios dos que recoller ideas”, detalla Pedras. Ensaios con proxectos externos Outra das iniciativas na mesma liña é a apertura dun Concurso de Deseño e Creatividade Industrial, no que calquera entidade ou particular “pode presentar a súa idea para poñer en valor a madeira das frondosas. As únicas características que teñen que ter estas iniciativas é empregar materias primas dispoñibles, ser viables, con capacidade de industrialización e con interese comercial. Un xurado será o encargado de escoller as propostas premiadas, que logo se levarán a unha fase preindustrial con empresas galegas. Todas as conclusións que se definan sobre as oportunidades de futuro das frondosas galegas plasmaranse nun documento que será público para toda a cadea monte - industria.

As masas de frondosas constitúen o principal grupo de árbores en Galicia, por diante de piñeiros e eucaliptos, pero enfróntanse ó paradoxo de ter un aproveitamento industrial residual. Só arredor do 2,5% de toda a madeira que se corta cada ano na comunidade é de frondosas, cando existe potencial para aproveitar moito máis de xeito sostible. O ritmo de crecemento das frondosas no monte galego é de 1,8 millóns de metros cúbicos ó ano; sen embargo só se están cortando para aproveitamento industrial uns 280.000, ó que habería que sumar as cortas para leñas domésticas. “O normal en Europa é cortar arredor do 70% do volume de frondosas que medran cada ano en monte, pero nós estamos arredor do 15%”, compara o profesor Roque Rodríguez, da Escola Politécnica de Lugo (USC), que fixo recentemente unha análise da situación das frondosas galegas durante a presentación do Inventario Forestal Continuo de Galicia. Por que esa baixa porcentaxe de aproveitamento das frondosas en Galicia?. Os factores son múltiples.

Calidade da madeira: necesidade de tratamentos silvícolas

Unha das cuestións principais a ter en conta é que a calidade da maioría da madeira que se corta atópase por baixo das esixencias de mercado, polo que o seu destino final son leñas ou trituración para taboleiro. Nunha análise da rede básica de parcelas do Inventario Forestal Continuo de Galicia, sobre as que se fixo un exhaustivo traballo de campo, concluíuse que das 313 subparcelas que presentaban frondosas, había un 80% que precisaban tratamentos silvícolas, ben rozas, podas, claras ou aproveitamentos. Só nun 12% das subparcelas observábanse traballos silvícolas recentes.

Un 80% das masas de frondosas precisan de tratamentos silvícolas para mellorar a formación e calidade da madeira

Como dato positivo a ter en conta, un 30% das subparcelas da rede básica do Inventario Forestal Continuo de Galicia presentan pés maiores que poden ser xa obxecto dun aproveitamento racional, segundo destaca o profesor Roque Rodríguez. Á hora de valorar a orientación produtiva das masas, a análise feita na rede básica do Inventario calcula que un 40% das parcelas poden ter como obxecto a produción de leña, un 15% madeira para serra, un 7% madeira para trituración e un 4% madeira e froitos; en tanto un 20% da superficie considerouse en aparente abandono e outro 9% con vocación de conservación. É de destacar tamén que nun 8,5 % da superficie detectáronse indicios de pastoreo. Boa clasificación de rectitude Malia os déficits de calidade actuais nas masas de frondosas, o potencial para mellorar o aproveitamento da madeira para serra é alto. Na rede básica de parcelas do Inventario Forestal Continuo de Galicia, á hora de valorar os pés de frondosas nunha categoría de rectitude entre 1 (a menor) e 7 (a maior), máis do 50% dos pés foron puntuados nas categorías 6 e 7, especialmente en bidueiro e rebolo, pero tamén en castiñeiro e ameneiro, cunha porcentaxe lixeiramente menor no carballo.

Máis do 50% dos pés de frondosas valorados en monte presentan unha alta rectitude

Minifundio

O minifundio é outro dos factores que dificulta a xestión das masas de frondosas. Faise preciso o impulso de agrupacións de xestión conxunta, ou figuras similares, para o seu manexo: “As cortas medias de frondosas en Galicia son de menos de 10 metros cúbicos, fronte ás medias de 70 – 80 metros cúbicos nas cortas de piñeiro por parte de propietarios privados, e porcentaxes probablemente maiores en eucalipto”, valora Roque Rodríguez.

Cultura forestal

A selección de pés de porvir nas masas de frondosas é un dos aspectos nos que os técnicos coinciden que se debe mellorar. Por ese motivo, a formación de propietarios forestais e técnicos na marcaxe das árbores de interese é unha das cuestións que se subliñan na estratexia que está a deseñar a Xunta para impulsar un aproveitamento racional das frondosas. A formación considérase tamén precisa para as empresas de servizos e de aproveitamento forestal, pois unha correcta execución de rareos ou cortas en entresacas esixe evitar danos nas árbores de porvir.

Nos montes de piñeiro ou eucalipto cun subpiso de frondosas, unha estratexia posible para os propietarios é manter tras corta as frondosas para desenvolver esa masa

Outra opción que se ve posible é o manexo do subpiso de frondosas que en ocasións presentan as masas de piñeiros ou eucaliptos. Unha vez cortadas as coníferas ou eucaliptos, o propietario pode conservar o subpiso de frondosas para desenvolvelo a continuación. Do total de parcelas de frondosas da rede básica do Inventario Forestal, un 29% atópase en mestura con piñeiros ou eucaliptos.

Transformación industrial

As frondosas caducifolias tiveron en Galicia multitude de usos tradicionais (carpintería de ribeira, carros, construcións rurais, travesas de ferrocarril, carbón vexetal, leñas, etc.), pero na actualidade os seus usos son menores. Impulsar liñas de transformación industrial que fomenten un maior aproveitamento das frondosas é outro dos retos que se marca a Xunta na súa estratexia.

Percepción dos propietarios

As frondosas presentan en xeral un atractivo escaso para os propietarios forestais por factores como os seus longos turnos de corta, as esixencias de tratamentos silvícolas ou a mala calidade xenética e de manexo de parte das árbores que están en monte, que en ocasións son demoucadas para leñas e ocupan espazos residuais. A mellora do manexo é, xa que logo, fundamental para cambiar esa percepción. Para as frondosas existe unha clara oportunidade nas faixas de seguranza arredor de núcleos de poboación, onde por normativa non pode haber piñeiros e eucaliptos nun radio de 50 metros. Desde a Administración tamén se proxecta priorizar ós montes de frondosas nos novos contratos de xestión pública, que substituirán a parte dos convenios e consorcios en vigor coas comunidades de montes veciñais.

Claves da estratexia para fomentar unha xestión activa das masas de frondosas

O Consello Forestal de Galicia abordou o pasado venres as claves da estratexia que a Consellería do Medio Rural deseña para impulsar unha xestión activa das masas de frondosas. Esa estratexia, que contou coa colaboración da Universidade de Santiago, céntrase en cinco eixos:

• Formación de propietarios, empresas e técnicos.
• Mellora xenética. Parte das especies de frondosas, as que máis interese xeran para plantacións, contan con oferta de planta mellorada (categorías cualificada ou controlada). É o caso da cerdeira, do castiñeiro, da nogueira, do chopo ou do pradairo. Pero as especies máis abundantes no monte galego, como carballo, rebolo ou bidueiro só contan polo de agora con material xenético das categorías inferiores (identificado ou seleccionado).
  Con todo, estanse a dar xa pasos por parte do Centro de Investigación Forestal de Lourizán, en colaboración coa Fundación Paideia, para a obtención de plantas melloradas de bidueiro e carballo.
• Apoiar a xestión activa das masas, tanto a reforestación como os tratamentos silvícolas e os sistemas silvopastorais, así como a transformación industrial.
  Medio Rural proxecta apoios específicos para as masas que están no Rexistro de Masas Consolidadas de Frondosas, que son bosques que deben ter un mínimo de 15 hectáreas con pés maiores de 20 céntimetros de diámetro. Polo de agora, hai no Rexistro 52 masas, case todas en montes veciñais, que suman máis de 4.000 hectáreas. Dous terzos están nas provincias de Ourense e Lugo.
• Dinamizar os aproveitamentos forestais. O reto é mellorar a xestión das masas, compatibilizando o aproveitamento para leñas co de madeira para serra. Existe potencial para mellorar a calidade nas distintas especies, como carballo, castiñeiro ou bidueiro, unha árbore esta última que en Galicia ten un destino principal para leñas e trituración, pero que, con boas calidades, ten demanda para desenrolo (chapa), cun alto valor engadido. Vese posible tamén dinamizar as plantacións de chopo, que durante os primeiros anos son compatibles con aproveitamentos de forraxe (herba) ou pastoreo.
• Xestión pública de masas de frondosas, baixo novos contratos de xestión.