Non existe un modelo de monte ideal de frondosas ao que converxer, aínda que si existen referentes: os bosques centroeuropeos tratados desde hai séculos para obter madeira de calidade. Desde a perspectiva do enxeñeiro de montes Froilán Sevilla, especialista no manexo de masas de frondosas, en "España a penas se iniciou ese camiño coas frondosas, case non hai formación. Poderíase dicir que onde máis se aplica é en Galicia". Sevilla defende que unha boa silvicultura é precisa non só para obter madeira de calidade, senón tamén para mellorar a prevención de incendios. Exemplo de silvicultura en Centroeuropa. Foto: Froilán Sevilla "O que fixen eu foi copiar a xestión dos mellores bosques centroeuropeos para aplicala ao norte de Burgos, onde traballo", indicou o enxeñeiro nunha charla sobre frondosas que tivo lugar en Oleiros. Froilán explica que a silvicultura que aplica pasa por seguir árbore por árbore desde que son pequenas. "Hai que facer intervencións relativamente suaves e cada pouco tempo, deste xeito a matogueira non invadirá o terreo e isto, de cara aos incendios ten unha importancia enorme", sinala. A finalidade, segundo apunta, debería ser sempre chegar á excelencia, aínda que tamén hai que ser "modestos" e marcarse uns obxectivos en base ás opcións que ofrecen os bosques. Aplicación en terreos pequenos Durante a charla expuxo un exemplo dun propietario de Francia que tiña unhas 400 hectáreas de frondosas. "Tiña claro o que buscaba e en lugar de meter un madeirista, decidiu empezar a anelar as árbores", explicou Froilán. "O que fai este señor resume o concepto clave da silvicultura", subliñou. O proceso de anelado consiste en facer un corte cilíndrico e superficial, que afecta á casca e ós primeiros milímetros de tronco, dos individuos seleccionados. O obxectivo é interrumpir o fluxo de savia bruta e savia elaborada cara a raíz, sen afectar á estabilidade da árbore. O corte, que se fai nunha franxa de anchura variable, simula a morte natural do exemplar e contribúe a xerar madeira grosa en pé. Sevilla considera que se trata dun elemento fundamental para o manexo das repoboacións forestais de frondosas caducifolias. No exemplo francés, Sevilla explicou que o propietario anelaba as árbores cun machete e unha machada. Desde a súa primeira visita, hai 21 anos, até agora, "as árbores medraron e xa saca cartos". Con este caso puxo de manifesto que se pode facer algo similar en Galicia, chegando a propiedades pequenas das que sacar rendibilidade. "Este tipo de xestión pódea facer un propietario privado pequeno", insistiu, e aclarou que "é necesario que haxa unidades de xestión un pouco grandes (20 hectáreas) se se quere sacar un aproveitamento rendible. Loxicamente traballarase co que se poida, pero o máis importante é o nivel de capacitación dos actores", valorou. Incendios, un grave problema O tema dos incendios debe ser "unha prioridade" na xestión e a silvicultura "podería mellorar bastante a relación cos incendios, cambiando algúns factores". Froilán indica que non é bo ter os macizos forestais con monocultivos e que é necesario buscar zonas estratéxicas. Incendio na Serra do Courel onde se salvaron as frondosas. Foto: Froilán Sevilla O enxeñeiro explica que non hai solución para loitar contra os incendios, porque cando hai condicións extremas, como as temperaturas dos últimos veráns, "dá igual o que se plantase". Así mesmo, incidiu na importancia de que os lumes non entren nas carballeiras, porque se é así, pérdese a calidade na parte baixa das árbores, que é onde se ven as feridas do lume”. Fronte ás voces que consideran as frondosas unha ferramenta contra os incendios, o investigador valora que "a solución non é repoboar de frondosas". Para demostralo, amosou exemplos onde as plantacións de frondosas son un maior risco para os incendios incluso que algunhas plantacións de coníferas. A clave, para el, é o manexo silvícola das masas. Un exemplo de xestión en Labio Sobre o alto peso dos aproveitamentos forestais galegos no conxunto do Estado, que representan arredor do 50% das cortas, Sevilla considera que os datos de extracción galegos están "trucados" porque en España as cortas concéntranse en catro especies: piñeiro do país, piñeiro radiata, eucalipto e chopo. As frondosas caducifolias en Galicia, de xeito similar ao resto do Estado, a penas representan un 3% das cortas con destino industrial, ó que hai que sumar as cortas para leñas domésticas. En comparación con outras comunidades, o rasgo diferencial de Galicia é o escaso peso do chopo. "Galicia ten unha porcentaxe moi alta das cortas de España porque ten gran número de árbores das especies comerciais", valora. Pero tamén puxo de manifesto a gran cantidade de hectáreas de frondosas que hai na comunidade, máis de 611.000 hectáreas (carballos, rebolos, castiñeiros, bidueiros,etc.): "É un gran patrimonio e non podedes vivir de costas a el", aconsellou, para apuntar a continuación que "en Galicia hai un bo material xenético". Exemplo de silvicultura en Labio (Lugo). Foto: Froilán Sevilla Así mesmo, o enxeñeiro mostrouse fascinado pola visita que realizou a un bosque en Labio (Lugo). "Miraba aos carballos que había alí e pensaba "crecen máis que en Alemaña", pero, que falta? Xestión", expuxo durante a sesión. Froilán destacou o traballo que se fixo nese monte galego e os resultados que obtiveron en tan pouco tempo. Explicou que as masas se deben abrir de forma suave e sempre "buscando os bos exemplares para axudalos". Isto mesmo foi o que fixeron en Labio "unha execución moito máis pura da que eu fago". Explica que nas súas tarefas sempre tratan de axudar ao bo, pero tamén cortan parte do malo que hai no monte, "o que fan aquí é simplemente axudar aos bos". Para finalizar a súa exposición, concluíu afirmando: "Eu se teño estes carballos non tería présa en darlle paso á seguinte xeración. Co que hai pódese traballar e obter un bo produto, e aquí hai un gran potencial".

A madeira galega de frondosas caducifolias, como o carballo, o rebolo ou o bidueiro, presenta un escaso uso industrial. Dos máis de 10 millóns de metros cúbicos que se cortan cada ano en Galicia con destino a serradoiros e industrias, só arredor dun 3 % corresponde ás frondosas caducifolias. Na procura de novos horizontes para as frondosas galegas, máis alá do seu uso tradicional como leña, a Axencia Galega da Industria Forestal está a traballar nun plan para a valorización da súa madeira. De cara a explorar novas posibilidades, a Axencia convocará proximamente un Concurso de Deseño e Creatividade Industrial, no que busca recibir propostas de industrialización que teñan empresas e profesionais do sector. As iniciativas premiadas levaranse a unha fase preindustrial con empresas galegas. Outra das iniciativas que servirá para buscar novas oportunidades será a celebración en Galicia dun congreso internacional sobre a materia a comezos do 2024. En Galicia hai actualmente 620.000 hectáresa dedicadas ás frondosas, principalmente entre Lugo e Ourense. Cabe destacar que o 56 % de toda a superficie está en parcelas de menos de media hectárea. Así mesmo, de toda esta superficie, a maior parte dedícase a aproveitamentos de leña, un 40 %; mentres que o 25 % das parcelas están abandonadas. Nun estudo realizado no marco do Inventario Forestal de Galicia , concluíuse tamén que a produción de madeira de serra era un obxectivo de xestión posible para case un 15 % das pequenas parcelas. O Plan Galego de Valorización Nunha recente xornada sobre o horizonte das frondosas caducifolias en Galicia, o técnico do CIS Madeira Francisco Pedras presentou os traballos que se xa están executando no marco do Plan Galego de Valorización Sustentable da Madeira de Frondosas Caducifolias. “É un plan ambicioso que se centra na situación que temos agora e que busca valorizar as frondosas galegas dende o punto de vista económico, social e ambiental, que é a triloxía que ten que estar sempre presente”, indica o técnico. O plan ten por obxectivo final a obtención nun futuro de madeira de frondosas de calidade a través da realización de actividades silvícolas, “que actualmente son inexistentes en Galicia”.

"O rebolo parécenos unha especie moi interesante pola diferenciación que pode acadar no mercado" (Francisco Pedras)

Unha das primeiras accións do proxecto desenvólvese a través de parcelas de experimentación, en masas de frondosas adultas, na parroquia de Labio (concello de Lugo) e no concello da Veiga (Ourense), con diferentes especies, entre elas o rebolo, “que nos parece moi interesante, pola diferenciación que ten no mercado”, sinalou Pedras na xornada sobre frondosas, organizada en Oleiros (A Coruña) pola Fundación Paideia. En cada parcela de experimentación, estase levando a cabo a marcaxe das árbores de porvir e de abater, todo cunha planificación dos traballos de corta. Árbores abatidos nas parcelas de investigación. Marcaxe de árbores de porvir Pedras defende que a potencialidade da madeira non vén dada polas propiedades mecánicas nin unicamente pola calidade da silvicultura que se lle aplicou, senón que vén definida pola utilidade que teña a madeira para diferentes procesos. “Por exemplo, pode haber un proceso ó que lle dea igual a densidade ou a sonoridade, pero interésalle a composición química de determinado compoñente. Niso é no que hai que focalizarse”, apunta. Ademais, engade que a madeira das frondosas ten unha gran vantaxe, que “é a súa durabilidade, un dato positivo que hai que saber potenciar”. Ante isto, Pedras afirma que “non hai madeiras boas nin malas, hai que adecuar as posibilidades que ofrecen e poñelas en valor”.

A principios do vindeiro ano contarán con expertos do sector internacionais para coñecer diferentes escenarios e coller ideas de aproveitamentos e xestión

No marco do Plan galego de valorización da madeira de frondosas, farase un estudo do mercado actual e de previsión de futuro para a madeira de frondosas en Europa. Vinculado a isto, proximamente programarase un congreso no que contarán con profesionais do sector doutras partes do mundo, como Francia, “onde teñen proxectos similares ao noso, con frondosas de baixa calidade, e no que buscan darlle valor. Con este congreso buscamos ter unha perspectiva máis ampla e coñecer outros escenarios dos que recoller ideas”, detalla Pedras. Ensaios con proxectos externos Outra das iniciativas na mesma liña é a apertura dun Concurso de Deseño e Creatividade Industrial, no que calquera entidade ou particular “pode presentar a súa idea para poñer en valor a madeira das frondosas. As únicas características que teñen que ter estas iniciativas é empregar materias primas dispoñibles, ser viables, con capacidade de industrialización e con interese comercial. Un xurado será o encargado de escoller as propostas premiadas, que logo se levarán a unha fase preindustrial con empresas galegas. Todas as conclusións que se definan sobre as oportunidades de futuro das frondosas galegas plasmaranse nun documento que será público para toda a cadea monte - industria.

Converter as frondosas autóctonas nunha alternativa forestal atractiva para os propietarios é un dos principios cos que traballa Froilán Sevilla doutor enxeñeiro de montes e Xefe de Sección Territorial Merindades, na Xunta de Castela e León. Sevilla, que participou recentemente nunhas xornadas para a valorización das frondosas celebradas en Lugo, organizadas polo Distrito IX Lugo-Sarria, incide en que a silvicultura é a ferramenta fundamental para lograr dar valor a estes montes, aínda que tamén se requiren outros cambios na xestión dos bosques autóctonos.

"A diferenza do que ocorre en Europa, en España apenas se desenvolveu selvicultura de frondosas": Froilán Sevilla, enxeñeiro de montes

"A diferenza do que ocorre en Europa, en España apenas se desenvolveu silvicultura de frondosas. Navarra é a comunidade máis avanzada neste sentido, cunha porcentaxe de curta do 15% sobre o crecemento das frondosas", explica. Nos bosques da Sección Territorial IV de Burgos que xestiona, Sevilla aposta por un modelo de xestión de mínima intervención, centrado en dirixir os procesos espontáneos cos mínimo gastos, a través de aproveitamentos."É fundamental comprender ao máximo os cambios no ecosistema, á fin e ao cabo a selvicultura é unha aplicación da ecoloxía forestal", valora.

Apostar pola calidade

Na xestión das masas boscosas de frondosas autóctonas como carballos, rebolos ou castiñeiros é primordial apostar pola calidade. "A diferenza dos eucaliptos, nos que a rendibilidade se pode basear na cantidade, nas frondosas autóctonas é fundamental apostar pola calidade", reivindica Sevilla. En función da calidade, a madeira de frondosas autóctonas pode terminar utilizándose para ebanisterías, desenrolo, chapa á plana ou no caso dos carballos, para cubas de viño. Todo iso se teñen unha gran calidade e logran o que no mercado francés, un dos máis especializados neste tipo de madeira, se coñece como de calidade A. "Conseguir madeira da máxima calidade é extremadamente difícil. Require de coñecemento, actuacións coidadosas, mellora progresiva en función dos resultados e unha continuidade ao longo das décadas que é moi difícil de alcanzar en España", recoñece Sevilla. As árbores aínda con boa madeira pero que teñen un ou dous nós pequenos cada metro lineal considéranse de calidade B e poden empregarse para serra de alta calidade, mobles e parqué. Os exemplares con nós sans, considerados como de calidade C no mercado francés, destínanse a serra de calidade media. Mentres, a madeira con moitos defectos e nós saltadeiros, clasifícase como de calidade D en Francia, e emprégase en serra de baixa calidade como travesas. A peor madeira utilízase como leña ou en trituración. "En carballos e rebolos hai demanda mesmo para a madeira de serra mediocre (calidades C e D); aínda que non teñamos pés ben conformados, se son sans e grosos xa presentan madeira de serra aproveitable", concreta.

En función da calidade de peza, un carballo pode pasar de pagarse a 20 euros euros o metro cúbico a alcanzar os 400 euros

Sobre todo en especies como o carballo ou o rebolo, lograr madeira de calidade permite incrementar o prezo considerablemente. "A diferenza de prezo por unidade de volume no carballo é da orde de 20 veces: 20 euros por metro cúbico para leña, os exemplares de menor calidade, e de 400 euros metro cúbico para o carballo que serve para chapa", detalla Sevilla. Á marxe da calidade, unha das claves para lograr oportunidades para a comercialización de frondosas autóctonas é contar cun mercado transparente que ofreza información sobre os prezos que se pagan pola madeira. "Todos os actores deben coñecer o que se compra e vende, as súas calidades e prezos", apunta. Para Sevilla tamén é fundamental evitar os oligopolios. No caso das frondosas o maior perigo é a escaseza de compradores.

Lograr madeira de calidade

Para conseguir madeira de calidade nestas especies pódese apostar por baixas densidades de árbores e moitos coidados ou por unha alta densidade e traballos puntuais, de maneira que sexa a natureza quen realice a maior parte do traballo para despois ir facendo unha selección dos exemplares con mellores aptitudes.

As masas con alta densidade de árbores espontáneas é unha opción viable para lograr madeira de calidade

Nos montes de Burgos que xestiona Sevilla están a apostar por altas densidades. "Para conseguir madeira de calidade en frondosas é fundamental partir dunha elevada densidade inicial, de varios miles de pés por hectárea, para que os troncos tendan a crecer en vertical, as ramas sexan finas e exista unha ampla base sobre a que seleccionar", detalla o enxeñeiro de montes. Neste sentido, Sevilla recomenda centrar esforzos nunha selección adecuada cun marcado correcto e lograr o mellor prezo por exemplar, máis aló de gastar tempo e diñeiro en pescudar o volume por hectárea.

A importancia da silvicultura

Unha silvicultura adecuada pode acelerar o crecemento das frondosas autóctonas. Para lograr resultados é fundamental realizar unha selección adecuada das árbores con mellores aptitudes a idade temperá e traballar desde o primeiro momento a favor de pés ben conformados e vigorosos. "A mera extracción de pés maderaibles ou leñosos non é silvicultura", comenta. Sevilla recomenda coidar a selección das árbores a cortar, de maneira que se faga por un profesional na xestión da masa arbórea e prestando atención ás primeiras curtas. "A idea de que os carballos apenas teñen un elevado potencial de crecemento provén dos malos tratos seculares aos que se viron sometidos. Cando as árbores sufriron repetidos danos non se pode aspirar a madeira de calidade, pero cando unha selvicultura selecciona progresivamente os pés máis vigorosos e mellor conformados, a situación cambia radicalmente", argumenta o enxeñeiro de montes.