“A Enfermidade Hemorráxica Epizoótica provoca perdas moi elevadas en gando vacún e só se poderá controlar se conseguimos unha vacina”

O virus da enfermidade hemorráxica epizoótica (EHE) expandiuse este ano por España, provocando importantes perdas económicas nas gandarías de vacún. De momento as administracións parecen mirar para outro lado, tanto á hora de establecer axudas económicas para paliar os danos, como á hora de destinar fondos a investigación para lograr unha vacina que permita controlar esta enfermidade.

Falamos con Eva Calvo Pinilla, investigadora do Centro de Investigación en Sanidade Animal (CISA) INIA-CSIC e unha das maiores expertas no estudo do virus que provoca a enfermidade hemorráxica epizoótica (EHE).

-Es investigadora no Centro de Investigación en Sanidade Animal (CISA-INIA/CSIC) e na túa carreira investigadora tela ido especializando, entre outras áreas, en vacinas fronte a virus en animais. Que che atraeu desta liña de investigación?
Sempre me interesou a microbioloxía en xeral e especialmente o mundo dos virus. Existen moitas enfermidades víricas que afectan a animais para as que aínda non existe profilaxe e é fundamental investigar neste sentido para poder deseñar correctamente vacinas recombinantes que sexan eficaces e seguras. Ademais, é dabondo coñecido que moitos virus animais poden evolucionar e converterse en zoonoses, contaxiando tamén aos humanos.

-Recentemente participaches nunha xornada de ANEMBE sobre a Enfermidade Hemorráxica Epizoótica (EHE), que chegou a España e que está a afectar especialmente a gando vacún. De onde procede esta enfermidade e por que se expandiu a tanta velocidade?
A enfermidade hemorráxica epizoótica (EHE) está causada por un virus, o VEHE, que pertence ao xénero Orbivirus e transmítese por insectos Culicoides. A distribución do VEHE é global, illouse por primeira vez en Estados Unidos en 1955, e actualmente está presente en rexións do Norte, Centro e Sur de América, así como en Asia, África e Australia. Hai un ano apareceu por primeira vez en Europa, primeiro en Sicilia e Sardeña e despois no sur de España. A presenza deste virus noutros países da conca mediterránea facía sospeitar que un día puidese chegar a Europa.

Os primeiros focos en España en novembro de 2022 non se estenderon amplamente porque estaba a terminar o período de maior actividade destes insectos hematófagos, que se alimentan do sangue. Pero desde xuño de 2023 houbo unha expansión masiva pola península ibérica chegando tamén a Francia.

A rápida expansión do virus débese principalmente á gran distribución dos vectores artrópodos xa que diferentes especies de Culicoides son capaces de transmitir o virus e están presentes en Europa. Ademais, estes insectos poden viaxar longas distancias en moi pouco tempo e o seu control é moi complicado nas granxas debido ao seu pequeno tamaño.

-Pola información da que dispomos, tanto en España, como nos países nos que a EHE é máis endémica, ¿trátase dunha enfermidade grave para a saúde do gando vacún? Cal é a taxa de mortalidade e a que animais afecta máis?
Ao comezo da pandemia descoñecíase cal ía ser o impacto deste virus, xa que non todos illados do mesmo producen a mesma patoloxía. Neste caso, VEHE de serotipo 8 (mesmo illado que o de Tunes en 2021), está a producir unha enfermidade que pode chegar a ser grave nalgúns bovinos, aínda que non en todos os animais infectados. Produce signos clínicos similares aos producidos polo virus da lingua azul, como febre, inapetencia, cianose e edema da lingua, conxuntivite, redución de leite, coxeira entre outros. Adoitan durar unhas 2-3 semanas, producindo grandes perdas económicas.

“Noutras epidemias a nivel global a letalidade en bovinos foi en torno ao 1-5%, e as perdas económicas moi elevadas”

É moi difícil coñecer cal está a ser a mortalidade en gando vacún, porque realmente non se sabe cantos animais foron infectados ao non facerse probas de diagnóstico a todas as cabanas. Pero o que si é seguro é hai un aumento significativo na mortalidade dos animais naquelas granxas infectadas, e estanse rexistrando máis abortos e malformacións fetais. Noutras epidemias a nivel global a letalidade en bovinos foi en torno ao 1-5%, e as perdas económicas moi elevadas debidas á morbilidade producida por esta enfermidade vírica.

Os cervos tamén se ven afectados por esta enfermidade. O mesmo ocorre cos cervos, non se pode asegurar que porcentaxe de animais morreron debido á doenza até o momento debido á falta de datos, aínda que o virus si está a producir mortalidade nalgúns casos detectados. Pola contra, ovellas e cabras son asintomáticas, aínda que o virus replica nestas especies polo que poden ser un reservorio importante.

-Como afecta ao sistema inmunitario dos animais infectados? Que vías existen para mellorar a resposta inmune da animal fronte ao EHE?
Este virus infecta a diferentes tipos celulares dentro do organismo. Replica nas células do endotelio vascular polo que produce moitos síntomas e lesións relacionadas. Ademais, o VEHE infecta células dendríticas, macrófagos e linfocitos producindo unha inmunosupresión importante no animal.

Se o virus infecta a un animal cuxo sistema inmune está debilitado por outra condición, os efectos do VEHE van ser peores. Isto pode ocorrer en vacas preñadas, animais recentemente nados ou calquera outro animal que teña outra infección. Para mellorar o sistema inmune dos animais o único que se pode facer é manter boas condicións de hixiene e alimentación, e vacinar fronte a patóxenos dos que si exista vacina comercial.

-Son efectivas as medidas de prevención, cales?
As medidas de prevención son tentar controlar a poboación de Culicoides así como o movemento de animais. Á vista da expansión deste virus por todo o país, estas medidas non foron suficientes. De forma similar ocorreu a nivel mundial co virus da lingua azul, moi próximo ao VEHE e que tamén afecta a rumiantes, cuxo control só se conseguiu mellorar co emprego de vacinas.

-Recentemente ANEMBE emitiu un comunicado no que advertía da que a única vía efectiva para atallar a EHE en España é, precisamente, a través dunha vacina. Non existen neste momento no mercado vacinas fronte a esta patoloxía, por que?
En España ou Europa non existe ningunha vacina comercializada fronte a este virus.  Existe vacina comercial en Xapón fronte ao serotipo que hai alí e vacinas autóxenas en EEUU. Ningunha destas vacinas sería efectiva fronte ao serotipo 8 do virus que está presente en Europa, xa que existe pouca reactividade cruzada entre serotipos.

-Cal considera que sería o tipo de vacina máis efectivo para facer fronte a esta enfermidade? Cal seria o prazo razoable para dispor dunha vacina en España?
As vacinas máis efectivas e seguras son as vacinas recombinantes ou de nova xeración, que inducen respostas humorais e celulares similares ás dunha infección natural, pero sen provocar ningún risco no animal.

Ademais, se se deseñan con antíxenos conservados, poden protexer fronte a diferentes serotipos. O desenvolvemento deste tipo de vacina leva máis tempo que unha vacina inactivada, que tamén pode ser efectiva, aínda que non teñen tantas vantaxes como as recombinantes e produce unha inmunidade a curto prazo.

Se houbese financiamento respecto diso, o prazo razoable para dispor dunha vacina inactivada no laboratorio cunha produción a pequena escala sería aproximadamente dun ano. É necesaria a colaboración cunha empresa para producir calquera tipo de vacina a gran escala.

-Cal debería ser a taxa mínima de efectividade para aprobar a vacina?
Se non me equivoco, non sempre se establece a mesma porcentaxe mínima de efectividade para aprobar unha vacina, depende de cada análise de risco. Pero a rasgos xerais, unha porcentaxe de efectividade do 70% é bastante aceptable. É importante que a vacina induza unha protección clínica fronte á enfermidade e que evite a transmisión do virus polos vectores artrópodos.

-Como centro de referencia neste campo, desde as Administracións públicas ou desde empresas puxéronse en contacto co CISA-INIA/CSIC para desenvolver unha vacina?
Non. Aínda que empezamos a traballar con VEHE o ano pasado iniciando o deseño de secuencias xenómicas para incluír nas nosas vacinas, só conseguimos un pequeno financiamento recentemente da Unión Europea para desenvolver unha vacina recombinante.

O noso laboratorio do CISA-INIA-CSIC traballa no estudo de orbivirus relacionados e temos unha ampla experiencia en vacinas recombinantes fronte ao virus da lingua azul e o virus da peste equina. Ademais, os nosos prototipos están dirixidos a unha protección multiserotipo xa que os virus deste xénero teñen diferentes serotipos de cada un deles.

-Que estratexias de vacinación consideras que se deberían seguir no caso da EHE?
O máis rápido sería desenvolver unha vacina inactivada. Aínda que son específicas de serotipo, a súa comercialización levaría menos tempo que unha vacina recombinante. Na actualidade, empréganse vacinas inactivadas para o virus da lingua azul, sendo varias empresas as que comercializan esas vacinas en España. Na miña opinión sería factible que empresas do sector puidesen producir vacinas inactivadas para VEHE. Sería recomendable a vacinación fronte a serotipo 8, e non perder de vista a produción dunha vacina fronte a serotipo 6, que está presente no norte de África e podería chegar á península ibérica nalgún momento.

Ademais, sería moi bo conseguir unha vacina recombinante multiserotipo a medio prazo, desa maneira os animais estarían protexidos fronte a todos os serotipos do virus.