Sandra V. Rojas Nossa, Salustiano Mato, Pilar Feijóo, Aarón Lagoa e Josefina Garrido, investigadores do departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal da Universidade de Vigo, realizaron diferentes investigacións que recolleron no artigo 'Comparación da eficacia e selectividade de trampas con cebo para a captura do avispón invasor Vespa velutina'. A finalidade do estudo céntrase en comparar a efectividade (taxa de captura de V. velutina) e selectividade (taxa de captura de V. velutina/taxa de captura de especies non obxectivo) de catro modelos de trampa. As trampas con cebo utilízanse comunmente para tentar reducir a poboación invasora do avispón asiático Vespa velutina. Con todo, o método xera controversia porque a evidencia suxire que a captura primaveral non é eficaz para reducir a poboación e tamén polo elevado número de capturas doutras especies. No entanto, apareceron no mercado novos modelos que reivindican a súa selectividade. Neste proxecto, que levaron a cabo na primavera de 2022 no suroeste de Pontevedra, dividiron o terreo nunha cuadrícula de 1 km2 nunha rexión costeira da provincia e eliximos cuadrículas con relativa abundancia de colonias de V. velutina- o ano anterior, entre 1 e 8 niños/km2. En cada cuadrícula asignouse aleatoriamente un modelo de trampa. En total, colocaron seis trampas de cada modelo para un total de 24 trampas. Efectividade e selectividade de trampas con cebo destinadas a capturar a avispa asiática invasora Vespa velutina. (a) Efectividade e (b) selectividade transformada logarítmicamente Durante o proxecto probaron catro tipos de trampas, tres comerciais e un prototipo. A trampa VespaCatch® (trampa V), Véto-pharma, ten tapa negra con dous orificios de entrada laterais e un recipiente de plástico amarelo que contén o líquido atraínte, onde os insectos morren afogados. A trampa Econex® (trampa X) ten teito verde, tapa amarela cun buraco central e un recipiente transparente cunha malla plástica que divide o colector en dúas partes; a base que contén o cebo líquido é unha cámara principal onde os insectos morren por esgotamento. A trampa Eva® (trampa E), consta dunha botella de plástico transparente con dúas pezas laterais amarelas. Estas teñen un buraco máis grande que funciona como entrada e catro buracos máis pequenos que se utilizan como saída de insectos. Ademais, a trampa está provista de bólas de arxila expandida, para evitar que os insectos morran por ahogamiento, e bridas de plástico que permiten aos insectos camiñar cara ás saídas. A cuarta trampa foi un prototipo en fase de desenvolvemento industrial (trampa R). Consta dunha tapa transparente en forma de cúpula provista de dúas entradas laterais e un recipiente amarelo que sostén o atrayente líquido. O colector está dividido por unha malla de plástico onde os insectos morren por esgotamento. Probaron a efectividade e selectividad de catro modelos de trampa: (a) VespaCatch, (b) Econex, (c) Eva e (d) unha trampa en desenvolvemento. Todas se encheron co mesmo tipo e cantidade de cebo A trampa E tivo unha maior efectividade e unha maior selectividade, mentres que a R tivo a menor efectividade e selectividade. As trampas VespaCatch e Econex tiveron altas taxas de captura, pero tamén a selectividade máis baixa das trampas avaliadas, con capturas de especies nativas vulnerables. En conclusión, "o trampeo continúa sendo ambientalmente insustentable e non recomendado como método de control en rexións cunha poboación invasora establecida", destacan os investigadores. Todas elas son trampas usadas en Galicia e en canto ao prezo, "probablemente o custo económico é menor en termos do que custa a compra dunha trampa, pero non se estimou o custo que implica a afección para as especies nativas e por tanto para os servizos ecosistémicos; é dicir, aqueles servizos que achegan os ecosistemas aos seres humanos", indican.

Trampa ambientalmente sustentable

Nos resultados indícase que, coas trampas probadas, a captura con cebo segue sendo ambientalmente insustentable e non se recomenda como método de control en rexións cunha poboación invasora establecida. Todo isto está motivado pola diversidade e abundancia das especies nativas. Así mesmo, indícase que as trampas son altamente contaminantes e para conseguir un trampeo ambientalmente sustentable deberíanse empregar aqueles aparellos que só capturen a Vespa Velutina. Nas conclusións tamén se indica que a trampa E supón unha mellora en termos de selectividade ao comparar as taxas de captura doutras trampas. Isto vén motivado porque "todos os detalles do deseño dunha trampa inflúen sobre a súa funcionalidade. Probamos as trampas como un todo e non comparamos os diferentes detalles entre elas. Iso requiriría un deseño experimental diferente". Por iso, non é recomendable utilizar a trampa E, porque "a captura con cebo é unha ameaza adicional para a biodiversidade nativa, o que se aplica a esta trampa". En Galicia úsanse moitas trampas. Até agora non hai estudos que demostren que hai unha trampa efectiva e completamente selectiva.

No grupo de Bioloxía Ambiental da Universidade de Vigo seguen a traballar na procura de métodos de control de V. velutina que sexan eficientes e selectivos

Adicionalmente, a evidencia científica demostra que o trampeo de primavera non reduce a cantidade de nidos nunha área. Moitas veces o argumento que se usa para xustificar as capturas de insectos nativos no trampeo de primavera, é que probablemente as colonias nas que as raíñas fundasen consumirían unha cantidade de insectos similar ou mesmo maior. Pero este argumento non é válido, xa que os insectos que caen nas trampas e os que consome V. velutina non son os mesmos, e por tanto o trampeo é unha presión engadida sobre as especies nativas. Por estas razóns, a recomendación neste momento continúa sendo non usar trampas con atraínte polos danos ambientais que leva o trampeo. No entanto, prodúcense novas trampas e atraíntes que hai que probar. No grupo de Bioloxía Ambiental da Universidade de Vigo continúan traballando na procura de métodos de control de V. velutina que sexan eficientes e selectivos. "En base aos nosos estudos estamos a deseñar un novo modelo que pretende mellorar os resultados obtidos, para o que é clave un estudo enfocado en determinar se existen atrayentes realmente selectivos", conclúen.

A Universidade de Vigo organiza a II Xornada anual sobre políticas alimentarias, que se centra na seguridade alimentaria "da granxa á mesa". O evento terá lugar o 19 de abril de 9:00 a 14:00 horas no Edificio Politécnico da Facultade de Ciencias do Campus de Ourense. O obxectivo das políticas alimentarias da Unión Europea (UE) en materia de seguridade alimentaria é protexer aos consumidores, así como garantir un bo funcionamento do mercado interior. Por iso, estudar posibles riscos alimentarios é unha base científica para tomar decisións en materia de seguridade alimentaria e nutrición. A seguridade alimentaria require dunha lexislación ampla, pero ao mesmo tempo son necesarios estritos controis de seguridade dos mesmos. Con esta xornada, buscan ser un punto de encontro entre os diferentes axentes da cadea alimentaria que trasladarán a súa experiencia no ámbito da seguridade alimentaria. Esta actividade está organizada por Raquel Rial Otero, Beatriz Cancho Grande, Elena Martínez Carballo e Carmen González Barreiro, investigadoras do grupo Food and Health Omics. As inscricións pódense realizar ata o 12 de abril a través da páxina web www.foodandhealthomics.es. Programa completo

Un equipo formado por persoal docente e investigador da Facultade de Ciencias do campus de Ourense está a desenvolver o proxecto InBioVal. O seu obxectivo é investigar novas rutas de aproveitamento integral de biomasa forestal, concretamente de especies moi abundantes e invasoras en Galicia como o eucalipto e a mimosa,  para obter compostos de alto valor engadido. InBioVal arrancou en outubro de 2022 e continuará ata 2026. Cun orzamento de 115.000 euros, o proxecto está financiado pola Consellería de Cultura, Educación, FP e e Universidades da Xunta de Galicia a través da convocatoria de Consolidación e estruturación de unidades de investigación competitivas e outras accións de fomento, na modalidade de proxectos de excelencia. O equipo da Universidade de Vigo que participa nel está encabezado por Aloia Romaní (investigadora principal e membro do grupo Planta, Solo e Aproveitamento de Subprodutos BV1) e formado por Elena Martínez Carballo (do grupo Food and Health Omics CF1); Andrés Moure (do grupo Biomasa e Desenvolvemento Sostenible EQ2) e Alexandre Rubira, investigador de predoutoramento. “O sector forestal en Galicia supón unha fonte de recursos renovables de grande importancia que podería ser aproveitada dentro dun esquema de biorrefinería, definida pola Unión Europea como unha das áreas prioritarias para o desenvolvemento industrial, e que consiste no aproveitamento de maneira sostible de recursos renovable”, destacan dende o equipo investigador.

Recuperar oligosacáridos e nanopartículas de lignina

Neste contexto, InBioVal pretende desenvolver esquemas de biorrefinería en cascada para a obtención de múltiples produtos, mediante o aproveitamento integral de biomasas forestais como as de Eucalyptus globulus (eucalipto) e Acacia dealbata (mimosa). Para iso, no proxecto avaliaranse e optimizaranse procesos secuenciais para recuperar a hemicelulosa en forma de oligosacáridos (con tratamento de autohidrólise) nunha primeira etapa, seguido dunha deslignificación da fase sólida con solventes eutécticos profundos como alternativa aos procesos de deslignificación convencionais que usan álcalis e solventes orgánicos. Ademais da deslignificación das biomasas forestais, preténdese “recuperar a lignina nunha corrente separada como un produto de alto valor, concretamente nanopartículas de lignina”. Doutra banda, no proxecto estudarase e optimizarase un proceso alternativo á catálise química para a co-produción de bioetanol e nanocelulosa mediante sacarificación e fermentación simultánea. Ademais, empregaranse tecnoloxías emerxentes, como microondas e ultrasóns, para mellorar os rendementos de produción de nanocelulosa e nanopartículas de lignina. Os resultados obtidos neste proxecto, indica o equipo da UVigo, contribuirán “a ampliar o coñecemento destes solventes combinado co emprego de tecnoloxías emerxentes para un fraccionamento axeitado da biomasa, brindando solucións alternativas que permitan o desenvolvemento economicamente viable das biorrefinerías lignocelulósicas”.

Liña de investigación consolidada

Este estudo dá continuidade á dilatada experiencia do equipo de investigación participante en procesamento e fraccionamento de biomasas lignocelulósicas mediante tratamentos respectuosos co medio ambiente; en procesos de sacarificación e fermentación; en química analítica e determinación de compostos en matrices agroambientais e en tecnoloxías non convencionais para a extracción de compostos bioactivos e procesos de separación. No marco desta liña de traballo teñen desenvolvido, entre outros, proxectos como Avances cara unha biorrefinería sostible baseada na valorización de especies invasoras Biososinv (financiado pola convocatoria de 2019 de Proxecto de I+D+i de Retos de Investigación, do Ministerio de Ciencia e Innovación) e Tec-SosVal (financiado pola Xunta de Galicia).

O Inventario Forestal Continuo de Galicia, que presentou os seus primeiros resultados esta mañá, soluciona o baleiro de datos sobre superficies forestais que arrastraba a comunidade desde o 2011, cando se publicaran as cifras do Inventario Forestal Nacional IV. O novo traballo ponlle números á evolución do monte galego, cunha conclusión clara: Galicia ‘eucaliptízase’ (nalgunhas comarcas), pero sobre todo ‘frondosízase’, pois o aumento máis espectacular da superficie forestal corresponde ás frondosas caducifolias (carballos, rebolos, bidueiros, castiñeiros, etc.). En números totais, Galicia ten na actualidade 619.000 hectáreas de frondosas, 422.000 de piñeiros e 409.000 de eucaliptos [Táboa de datos]. ¿E como cambiou o escenario en comparación co 2011?. Pódese facer unha aproximación, pero non se pode saber con exactitude, pois o Inventario Forestal Nacional (2011) traballaba con parcelas de mostreo que ofrecían datos imprecisos, en tanto o Inventario Forestal Continuo de Galicia (2023), a cargo das Universidades de Vigo e de Santiago, incorpora unha metodoloxía afinada, cun seguemento satelital de pixeles de 10x10 metros durante 36 meses (2020-2022). O uso de imaxes satelitais disparou os custos, pero a Xunta, que investiu nos traballos 3 millóns de euros, considera que son cartos ben empregados, segundo sinalou hoxe o presidente da Xunta, Alfonso Rueda, durante a presentación do Inventario. Tendo en conta a diferenza de precisión entre o novo inventario e o anterior, se collemos as estimacións da Asociación Forestal de Galicia sobre os datos do Inventario Forestal Nacional (2011), Galicia tiña hai algo máis dunha década 483.000 hectáreas de frondosas, 562.000 de piñeiro e 368.000 de eucalipto. Se se comparan estas cifras coas do Inventario Forestal Continuo de Galicia, detéctase un aumento significativo de frondosas caducifolias (+ 138.000 hectáreas) e do eucalipto (+ 39.000 hectáreas), en tanto o piñeiro tería perdido unhas 140.000 hectáreas en pouco máis dunha década. Interpretación dos datos Os datos confirman unha tendencia que xa se viña producindo nas décadas anteriores: as frondosas gañan terreo no interior, nas provincias de Lugo e Ourense, en antigas zonas agrarias que van quedando abandonadas, en tanto o eucalipto aumenta sobre todo en determinadas comarcas, como o interior da provincia da Coruña e algunhas comarcas do interior de Lugo. Entre tanto, o piñeiro perdeu espazo, ben pola substitución de piñeirais cortados por plantacións de eucalipto, ben por lumes ou ben por abandono do terreo, sen rexeneración tras corta. É probable que esta tendencia de diminución do piñeiro e suba do eucalipto persista nas próximas actualizacións anuais do Inventario Forestal Continuo, pois na superficie actual de piñeiros compútanse 28.000 hectáreas en rexeneración nas que aínda non se puido identificar a especie plantada. Esas hectáreas non serán de piñeiro na súa totalidade, pois ata a moratoria do eucalipto, vixente desde mediados do 2021, a tendencia habitual era a corta de piñeiros para plantar eucaliptos. Respecto ó aumento das frondosas, cómpre precisar que no Inventario Forestal Continuo téñense en conta tódolos bosques de ribeira e franxas de frondosas á beira de infraestruturas, algo que non era capaz de medir o Inventario Forestal Nacional (2011), que con probabilidade subestimaba a superficie real de frondosas. Deste xeito, o aumento real das masas de frondosas é seguramente menos espectacular do que aparentan os números do novo Inventario Forestal Continuo de Galicia. Aproveitamentos: dispoñibilidade técnica e legal Xunto co cálculo de superficies por tipo de especie forestal, outro dato relevante que ofrece o Inventario Forestal é a dispoñibilidade técnica e legal do aproveitamento. Para evaluar se a parcela é máis ou menos favorable, a nivel técnico tívose en conta o tamaño da parcela, a súa pendente e a distancia a cargadoiro. En cuestións legais, valoráronse as distintas afeccións da parcela (faixas de seguranza con vivendas, espazo natural protexido, ríos, presenza de patrimonio cultural, etc.). Sobre esa base, clasificáronse as parcelas como favorables, intermedias ou desfavorables. Unha conclusión de interese que deixa a análise é que algo máis dun terzo da superficie de eucalipto atópase en zonas intermedias (18%) ou desfavorables (18%) para o aproveitamento. En piñeiro, a porcentaxe é do 71% favorable, 15% intermedio e 14% desfavorable.

Un terzo dos eucaliptos atópase en zonas que teñen unha dispoñibilidade de aproveitamento desfavorable ou intermedia

No caso das frondosas, especies que presentan un aproveitamento industrial residual, máis aló do seu uso para leñas domésticas, un 46% da superficie atópase en zonas favorables para o aproveitamento, en tanto outro 23% en zona intermedia e un 31% en zonas desfavorables. Cómpre ter en conta que gran parte das superficies de frondosas ubícanse en zonas montañosas ou de Rede Natura, o que restrinxe as posibles cortas. Moratoria do eucalipto, que facer? O Inventario Forestal Continuo de Galicia era a base de partida que agardaban tanto a Xunta como a cadea forestal para abrir o gran melón que está pendente enriba da mesa. Que facer cando remate no 2025 a moratoria de plantación de novas superficies de eucalipto?. Agora que co Inventario xa se coñece o ‘minuto e resultado’, tanto a nivel de Galicia como de cada Distrito Forestal e concello, toca abrir o debate.

"Quizais en determinadas zonas, desfavorables para o aproveitamento, haxa que reemprazar eucaliptos por outras especies" (Juan Picos, UVigo)

“Máis interesante que os datos en si, o Inventario o que permite é unha análise de causas e de ideas para mellorar a situación” -opina Juan Picos, director da Escola Politécnica de Pontevedra (UVigo) e coordinador do Inventario Forestal-. “Se por exemplo, valoramos as superficies de eucalipto que teñen un grao de aproveitamento intermedio ou desfavorable, ó mellor concluímos que en determinadas zonas hai que reemprazar eses eucaliptos por outras especies. Ou que en zonas con propiedade moi fragmentada é conveniente impulsar agrupacións de xestión conxunta da propiedade forestal”, sinala Picos. Evolución de piñeiro e frondosas O descenso da superficie de piñeiro que amosa o Inventario é un dos elementos que xeran inquietude no sector, pois existe unha cadea industrial de máis de 200 aserradoiros e industrias que teñen nas coníferas a súa actividade principal. É certo que a suba do prezo da madeira de piñeiro, unida á moratoria do eucalipto, está a favorecer a plantación de coníferas, pero se esa moratoria desaparece, é previsible un horizonte futuro de desabastecemento de madeira de piñeiro. No tocante ás frondosas, a cuestión pasa por buscar oportunidades de cara ó futuro. Se ben boa parte das superficies de frondosas carecen de silvicultura e, por tanto, teñen un escaso interese para a industria forestal, o feito de que haxa un 46% de frondosas en zonas con dispoñibilidade técnica e legal para a súa corta é un dato importante, pois fala da oportunidade de futuro que habería se estas masas se sometesen a un manexo silvícola (podas, rareos, etc.). Máis datos De cara a próximos anos, a intención do equipo que está a desenvolver o Inventario é a de chegar a ofrecer datos concretos sobre as especies de cada grupo. É dicir, en eucalipto, a superficie de eucalipto globulus e nitens; en piñeiro a superficie de piñeiro do país, radiata e silvestre; e en frondosas a superficie de carballos, rebolos, castiñeiros ou bidueiros, entre outras árbores. Accesibilidade ós datos e mapas Tódolos mapas e datos estarán a partir do próximo luns dispoñibles na páxina web do Inventario Forestal Continuo de Galicia. Serán mapas con información xeorreferenciada (WMS) e poderanse conectar coas distintas aplicacións de información xeográfica que hai no mercado.

Nun contexto crecente de aposta pola economía circular e a sostibilidade, cada vez son máis os residuos da industria agroalimentaria que se intentan aproveitar para a obtención de compostos de valor engadido. Para que este aproveitamento sexa cada vez máis eficiente, o pretratamento desta biomasa tense convertido en crucial. Co obxectivo de contribuír á súa mellora mediante o uso de procesos máis simples e escalables, na súa tese de doutoramento, a investigadora do grupo BiotecnIA da Universidade de Vigo María Guadalupe Morán abordou con éxito a produción de enzimas hidrolíticas (a partir de Aspergillus niger en fermentación en estado sólido) e a súa aplicación en residuos lignocelulósicos pretratados con disolventes eutécticos profundos para obter azucres fermentables. A tese, presentada na Facultade de Ciencias do campus de Ourense, estivo dirixida por José Manuel Domínguez (Universidade de Vigo) e Montserrat Calderón (Instituto Tecnológico de Tepic, México) e codirixida por María Guadalupe Aguilar (Instituto Tecnológico de Veracruz, México). Licenciada en Enxeñaría Bioquímica polo Instituto Tecnológico de Veracruz, María Guadalupe Morán ten realizado o Máster en Ciencias en Ingeniería Bioquímica nesa mesma institución e o doutoramento en dobre titulación polo Instituto Tecnológico de Tepic  (Ciencias en Alimentos) e pola UVigo (Ciencia e Tecnoloxía Agroalimentaria).

Estratexias simples e ecolóxicas

Segundo explica a xa doutora, os residuos lignocelulósicos ricos en polisacáridos e lignina, como o bagazo de caña de azucre e o bagazo de cervexa empregados na súa tese, pódense utilizar para producir compostos de alto valor agregado. Porén, detalla, “a estrutura recalcitrante propia da biomasa lignocelulosa dificulta a súa utilización eficiente, polo cal, a etapa de pretratamento tense convertido en crucial para o éxito dos procesos de biorrefinería”. Por outra parte, engade Morán Aguilar, “debido aos diversos inconvenientes presentados polos pretratamentos convencionais, existe a necesidade de desenvolver estratexias de pretratamento simples e ecolóxicas que axuden a superar o pescozo de botella dos procesos de biorrefinería”. Por todo iso, no seu traballo propúxose o uso de disolventes eutécticos profundos (DEP), xa que teñen sido recoñecidos como solventes “prometedores para o pretratamento de biomasa, ademais de ser renovables, reciclables e de baixo custo”. Por outra banda, detalla María Guadalupe Morán, debido ao alto prezo dos enzimas comerciais e a súa baixa dispoñibilidade (o que obstaculiza o desenvolvemento de tecnoloxía e a súa aplicación nos procesos de biorrefinería) propúxose na súa tese o uso de “técnicas de fermentación de baixo custo e máis eficaces, como a fermentación en estado sólido (FES) mediante o uso de residuos lignocelulósicos como fonte de carbono e soporte en conxunto e con cepas microbianas con habilidade na síntese de proteínas para a obtención de complexos enzimáticos con actividade hidrolítica”. A súa finalidade foi xerar “tecnoloxía eficaz para a súa aplicación en procesos de biorrefinería e que en conxunto cos pretratamentos DEP promovan un proceso simple, escalable e viable na produción de hidrolizados ricos en azucres fermentables”.

Empregando bagazo de caña de azucre e de cervexa

Neste marco de traballo, o obxectivo xeral do estudo, explica a súa autora, foi “determinar as mellores condicións para a obtención dun extracto enzimático con actividade hidrolítica mediante a técnica de FES para posteriormente aplicalo no material rico en polisacáridos obtido do pretratamento cos disolventes eutécticos profundos para a liberación de azucres fermentables”. A metodoloxía empregada consistiu primeiramente en determinar o efecto da fonte de carbono, empregando como substrato durante a FES o bagazo de caña de azucre e o bagazo de cervexa para a produción de enzimas como as celulasas e xilanasas e utilizando diferentes cepas de Aspergillus niger. Posteriormente, analizouse en maior profundidade o efecto de diferentes variables como a humidade, o tempo de fermentación e a carga de leito, para a optimización da produción de enzimas hidrolíticos empregando o microorganismo A. niger CECT 2700. De seguido, apunta a investigadora, avaliouse o efecto de diferentes mesturas eutécticas sobre os residuos lignocelulósicos, a fin de promover unha deconstrución mellorada que permitise un maior acceso dos enzimas hidrolíticos polo substrato durante a hidrolise enzimática. A investigadora do grupo BiotecnIA da Universidade de Vigo, María Guadalupe Morán Ademais, co obxectivo de xerar un proceso amigable co ambiente, escalable e viable economicamente, estudouse o resultado de aplicar diferentes doadores de enlaces de hidróxeno nas mesturas eutécticas e distintas condicións de operación, como o tempo de reacción e a temperatura. Conxuntamente, a fin de promover un concepto de modelo circular tamén se analizou o efecto do reciclado dos disolventes eutécticos profundos durante o pretratamento de biomasa, así como a estrutura da biomasa obtida en cada ciclo e a lignina recuperada. Entre as conclusións do estudo, a súa autora destaca que “os resultados demostraron a efectividade na produción dun extracto enzimático con capacidade hidrolítica empregando técnicas de fermentación en estado sólido e residuos agroindustriais como fonte de carbono, promovendo así un proceso ambientalmente sostible debido ao seu baixo custo e simple implementación nos procesos de biorrefinería”. Igualmente, engade María Guadalupe Morán, a análise de diferentes factores relacionados co rendemento da deconstrución de biomasa lignocelulósica utilizando os DEP como pretratamento, mellorou a dixestibilidade enzimática obtendo rendementos entre un 90% e 70% para glucanos e xilanos respectivamente. Deste xeito, indica, “pódese destacar a eficiencia dos disolventes eutécticos profundos para a mellora na transformación da biomasa mediante o uso de procesos simples e escalables para a biorrefinería lignocelulósica”.

Carmen Seijo, xunto a Shantal Rodrí­guez e Olga Escuredo, no laboratorio da Universidade de Vigo en Ourense Desde 1999, o Grupo de Aerobioloxía e Apicultura da Universidade de Vigo é o encargado de analizar cada ano nos seus laboratorios na Facultade de Ciencias do campus de Ourense as características do mel acollido á Indicación Xeográfica Protexida Mel de Galicia para certificar a súa orixe e procedencia floral. Carmen Seijo é a profesora responsable do proxecto e falamos con ela de aspectos como a calidade do mel galego ou as melloras necesarias a acometer na lexislación relativas á etiquetaxe para evitar as fraudes ao consumidor. – En que consiste o voso traballo? – Somos un grupo de investigadoras que traballamos na Facultade de Ciencias da Universidade de Vigo (campus de Ourense). Pertencemos ao grupo de Investigación Planta, solo e valorización de subprodutos e á área de Botánica. Traballamos en varias liñas pero destaca a que ten que ver coa apicultura e os produtos da colmea. Dentro desta, investigamos en varios aspectos que están enfocados á caracterización e valorización dos produtos da colmea. En primeiro lugar o laboratorio está especializado na análise palinolóxica e, en concreto, nesta análise aplicada aos produtos apícolas. Esta especialización é froito dunha liña de traballo que se iniciou na década dos 90. Debido a que para a caracterización dos produtos da colmea, como o mel, tamén son importantes as características fisicoquímicas e sensoriais, especializámonos tamén nestas análises. – Cantas mostras analizades en cada campaña e que aspectos estudades?  – O número de mostras que analizamos anualmente é variable pero frecuentemente está comprendido nun intervalo entre 200 a 400 mostras de distintas orixes botánicas e xeográficas. Traballamos co mel producido en Galicia, pero tamén co mel doutras orixes xeográficas e orixes botánicas diferentes ás que se poden producir na nosa comunidade. O noso traballo ten dúas vertentes: por unha banda realizamos por encargo análises rutinarias para a determinación da orixe botánica e xeográfica e, por outra, tamén investigamos nas características que presenta o mel.

Analizamos cada ano entre 200 e 400 mostras de distintas orixes botánicas e xeográficas

No caso da análise palinolóxica, o procedemento consiste na preparación das mostras para análise por microscopía e na identificación e reconto dos distintos tipos de pole. Posteriormente realizamos un traballo de interpretación dos resultados obtidos, pois este é un tipo de análise que precisa dunha formación previa específica para que os resultados obtidos poidan ser interpretables. Por exemplo, para identificación de pole que está infrarrepresentado ou superrepresentado, para identificación de grans de pole que serven de marcadores para a orixe xeográfica, ou para a identificación de outros elementos bióticos que aporten información sobre as características do produto.

Participamos xunto ao Consello Regulador da Indicación Xeográfica Protexida Mel de Galicia na posta en marcha do panel de cata

No caso da análise físicoquímica, realizamos dende estudos da calidade con parámetros de calidade convencionais ata estudos da matriz de azucres, contido en minerais, polifenois, flavonoides e máis recentemente compostos volátiles. Tamén participamos na realización de protocolos para a análise sensorial do mel e, xunto ao Consello Regulador da Indicación Xeográfica Protexida Mel de Galicia, na posta en marcha do panel de cata. – É posible determinar a nivel analítico cuestións como a procedencia do mel? Que técnicas ou avances se teñen producido nos últimos anos neste campo? – A resposta e que sí, pero a determinación da orixe do mel, tanto se nos referimos á orixe botánica (flora predominante) como á orixe xeográfica, é complexa. Normalmente os distintos tipos de mel presentan indicadores da súa orixe. O primeiro é a presenza de pole correspondente á orixe botánica, isto debe ser imprescindible practicamente na meirande parte dos casos; sen embargo, hai algunhas excepción coñecidas polas analistas e os especialistas, como é o caso do mel de melada ou o mel monofloral de azahar. Tamén hai que ter en conta que un mel cunha orixe botánica determinada debe presentar as características sensoriais propias: cor, olor e sabor. Normalmente isto coincide cunhas características físico-químicas específicas (por exemplo, condutividade eléctrica), acidez, contido en polifenois, flavonoides e tamén coa presenza doutros compostos químicos. Por este motivo, certos compoñentes químicos, como por exemplo o metilantranilato, úsase para determinar a orixe botánica do mel de azahar, ou un menor contido en azucres redutores acostuma ser indicador do mel de melada.

Pódense utilizar marcadores biolóxicos como o dos grans de pole para a identificación de mel de orixe foránea

Cando nos referimos á orixe xeográfica o tema é aínda máis complexo pois os compoñentes químicos non sempre permiten distinguir esta procedencia. Neste caso o estudo do pole contido no mel aporta unha información moi interesante, pois pode permitir distinguir a presenza de elementos biolóxicos que sexan marcadores de certas orixes. Normalmente estes marcadores non son únicos senón que aparecen combinados con outros formando unha pegada típica e característica de cada orixe. Estamos a falar sobre todo de elementos botánicos (grans de pole) que representan a vexetación máis importante para a produción de mel de cada sector bioxeográfico. Estes elementos, aínda no caso de que o mel sexa unha mestura de meles de distintas orixes, van estar presentes e actúan en conxunto como indicadores. Os mellores indicadores non son elementos unitarios senón combinacións destes, por exemplo, grans de pole de plantas que non existen ou son moi pouco comúns nunha área xeográfica pero que son frecuentes noutras, nas que aparecen de forma común no espectro polínico do mel. Por exemplo, para a identificación de mel de orixe foránea (China, Brasil, México...) pódense utilizar estes marcadores. Este é un traballo complexo e especializado. – Cales son as adulteracións máis habituais detectadas nun produto como o mel? – As fraudes máis frecuentes acostuman ser as que teñen que ver coa orixe do produto e tamén coa utilización de azucres para a alimentación de colmeas. En todo caso, hai que dicir que as fraudes non son frecuentes no mel que chega ao mercado.

As fraudes máis frecuentes acostuman ser as que teñen que ver coa orixe do produto e tamén coa utilización de azucres para a alimentación de colmeas

– Outros produtos que se venden baixo a denominación de mel, como por exemplo o chamado mel de caña, constituirían unha fraude ou un engano ao consumidor? – A denominación de venda “mel” só se pode utilizar para o produto obtido polas abellas, tal como se regula na norma de calidade (Real Decreto 1049/2003, de 1 de agosto, polo que se aproba a Norma de calidade relativa ao mel) e que indica o seguinte: "O mel é a sustancia natural doce producida pola abella Apis mellifera a partir do néctar de plantas ou de secrecións de partes vivas de plantas, ou de excrecións de insectos chupadores presentes nas partes vivas de plantas, que as abellas recollen, transforman combinándoas con sustancias específicas propias, depositan, deshidratan, almacenan e deixan en colmeas para que madure".

O chamado 'mel de caña' non é mel, é concentrado de zume de caña de azucre. O consumidor debe saber con claridade que produto está a comprar

O mel é un produto de orixe animal, polo tanto, produtos de diferente orixe que poidamos atopar no mercado con esta denominación están mal etiquetados. No caso do chamado mel de caña, que se comercializaba con esta denominación, na actualidade identifícase como “concentrado de zume de caña de azucre”, que se corresponde co tipo de sustancia que é. Polo tanto, non é mel. Este cambio fíxose precisamente para non confundir ao consumidor e foi motivado por reclamacións do sector apícola. – A nivel lexislativo, consideras que a normativa existente protexe suficientemente o mel de calidade ou segue sendo pouco clara e ambigua? Pensas que a Directiva europea actual favorece a importación de mel de terceiros países? – A normativa europea e, como consecuencia, a transposición á normativa nacional, é aínda ambigua e suxeita a interpretacións. Por exemplo, no relativo aos tipos de mel e as súas denominacións, existe coñecemento suficiente para acoutar as características que deben presentar os distintos tipos de mel. Polo menos para os meles que se comercializan nos territorios de cada país. Sen embargo, a normativa actual adoece desta información, referíndose a tipos de meles que non podemos atopar no mercado. Pola contra, as referencias ao mel producido no territorio nacional son moi pouco concretas ou inexistentes. 

A normativa é aínda ambigua e suxeita a interpretacións. Non é suficiente coa última modificación que se introduciu

Esta é unha tarefa pendente a nivel nacional pero tamén na UE e ten un impacto directo na comercialización do produto e nos mecanismos de control sobre este. Outro tema ten que ver coa orixe do produto. Aínda que se introduciu unha modificación recente obrigando a mencionar o país de orixe do produto ou os países de orixe, non é suficiente. – A nivel do Estado español, un dos aspectos que os apicultores criticaron da recente aprobación do Real Decreto que modifica a información de etiquetaxe do mel é que non se inclúan, no caso de mesturas de mel de distinta procedencia, que porcentaxe corresponde a cada país. Sería, baixo o teu punto de vista, esta unha información necesaria a introducir nos botes de mel para que houbese unha maior transparencia de cara ao consumidor? – Na miña opinión, debe ser mencionado con claridade de onde é o produto que estamos a comprar. É dicir, se eu compro un produto de Galicia, debe ser enteiramente de Galicia, ou se é español, debe ser enteiramente español, e o mesmo para o mel europeo. Por tanto, se o produto ten unha porción procedente doutros países débese indicar claramente que é unha mestura e que hai mel procedente doutros países. O consumidor debe saber que produto está a comprar. – Tampouco se obriga a informar se o mel foi sometido a tratamentos de quecemento. Que efectos teñen estes tratamentos sobre o mel? Supoñen unha perda de calidade ou de atributos saudables? – O mel que está no mercado ten que cumprir a norma de calidade no referente ás propiedades fisicoquímicas. Neste caso, a norma contén valores de referencia que permiten medir o grado de deterioro do produto: HMF, contido en diastasas. O caso concreto do HMF é claro, se o mel é sometido a tratamentos de calor o HMF sobe e o mel perde calidade e, por tanto, atributos de composición.

Se o mel é sometido a tratamentos de calor perde calidade

– Por que o mel cristalizado ten peor aceptación por parte do consumidor? – Posiblemente pola súa palatabilidade, pero tamén pola falla de coñecemento sobre que o mel pode callar e poñerse duro (cristalización) pero que isto non ten que ver coa calidade do produto. O mel cristalizado pode ter a mesma calidade que un mel en estado líquido. – Durante o confinamento aumentou a demanda de mel. É un produto que o consumidor ten asociado a saúde? – Claro, o mel sempre estivo vinculado á saúde na nosa cultura e en todas as culturas a nivel mundial. Non é posible que todos nos teñamos equivocado niso. De feito, hai numerosas referencias aos atributos saudables do mel e á colaboración do mel na resolución de distintos problemas de saúde con distinto grao de gravidade.

O mel sempre estivo vinculado á saúde na nosa cultura e en todas as culturas a nivel mundial

– A Comisión Europea está a avanzar dentro de Estratexias como a denominada Da Granxa ao Garfo, na introdución do chamado Nutri-score ou semáforo nutricional para os alimentos. Podería o mel saír mal parado nunha clasificación deste tipo, ao igual que lle podería acontecer a outros produtos como o caso do queixo? – No caso da estratexia Da Granxa ao garfo, está claro que a tendencia de consumo de alimentos que se debe promover é ese consumo de cercanía, dos produtos de tempada. Dado que a UE ten capacidade suficiente para proveer da maioría dos alimentos, esa é a estratexia a fomentar. O produto local debería ser o menos manipulado, o máis fresco, o que máis garantías sanitarias debe presentar (xa que vén manipulado pero non hai procesado intermedio) e, por tanto, debería ser o mellor valorado e o de mellor relación calidade/prezo. No caso do mel e os produtos da colmea, son un recurso económico excelente para fixar poboación no rural e, amais disto, a apicultura é unha actividade respectuosa co medio: facilita a polinización, poucos residuos, sen impacto nos recursos hídricos, poucos recursos externos. Ademais, cando nos referimos ao produto local, ten pouca pegada de carbono (menos transporte), son producións pequenas, intensivas en traballo, con poucas necesidades materiais e o comercio baséase na relación de confianza entre consumidor e produtor, sendo unha garantía para a rastrexabilidade do produto.

O mel e os produtos da colmea son un recurso económico excelente para fixar poboación no rural

En canto ao Nutri-score, hai que dicir primeiro que os alimentos, como o mel, que non teñen ingredientes, non son o obxecto deste semáforo nutricional, que vai dirixido aos produtos elaborados que teñen distintos ingredientes. É unha forma de avaliar a súa contribución nutricional, sen embargo, na propia filosofía ten grandes lagoas, que poden dar lugar a confusión. Por exemplo, non debía ser que un doce tradicional se sitúe nunha posición similar á de un elaborado de respostería con distintos aditivos e graxas de orixe vexetal de baixa calidade. Tampouco considero que sexa axeitado que un produto como o aceite de oliva se sitúe na mesma posición ca outros aceites a priori de peor calidade. Tamén hai que ter en conta a cantidade do alimento que se vai consumir. Se só se toma unha cullerada diaria non é o mesmo que se se inxiren racións de 200 ou 300 gramos ao día.

O Nutri-score ten grandes lagoas que poden dar lugar a confusión

Por este motivo, cando nos referimos ao mel, debemos dicir primeiro que non é un produto con ingredientes, polo tanto, non é o obxectivo do Nutri-score, ao igual que a carne, o peixe, as froitas ou as hortalizas. O mel proporciona entorno a 300 kcal cada 100 gramos de produto, e dicir, unha culler de 20 gramos proporcionaría 60 gramos. Nestes 60 gramos van principalmente monosacáridos como a frutosa e a glucosa (aproximadamente entre o 65-75%), auga (normalmente cerca do 17-18%), outros glúcidos simples ou complexos (aproximadamente o 5%), minerais (1%), proteínas (1%), vitaminas, compostos antioxidantes, enzimas e ácidos orgánicos, que son os compoñentes naturais do mel e son os que lle dan as súas características sensoriais peculiares e tamén as súas propiedades saudables. Se a pregunta ten que ver con como se valoraría o mel no Nutri-score xa que ten principalmente hidratos de carbono, penso que non procede, igual que non procede considerar nesta valoración as patacas ou o arroz, que a ninguén lle parecen un produto pouco saudable aínda que a composición maioritaria sexa o amidón (un hidrato de carbono). O mesmo acontece, por exemplo, co leite. E todos eles consumidos en moita máis cantidade.

"As floracións de primavera de eucalipto e silva están a diminuir polo efecto do cambio climático"

Mari Carmen Seijo Coello con mostras de distintos tipos de mel galego – Que características destacarías do mel que se produce en Galicia? – Persoalmente gústame destacar que o mel que se produce en Galicia é un produto exclusivo e xenuíno vinculado coas características da flora e a apicultura na nosa comunidade. Dependendo da zona de produción vai ter matices sensoriais, fisicoquímicos e palinolóxicos; polo tanto, é un alimento único. Polo xeral, procede de explotacións apícolas pequenas ou medianas que obteñen producións coidadas e con estes matices diferentes. Pero aínda no caso das explotacións máis grandes, o mel garda este carácter exclusivo. Non se trata dun produto globalizado que sempre vai presentar as mesmas características, senón que cada apicultor ou cada empresa comercializa o seu mel ou meles diferenciados e únicos.

O mel que se produce en Galicia caracterízase por presentar un elevado contido en polifenois, flavonoides e capacidade antioxidante en comparación con outros meles do mercado

Polo demais, o mel que se produce en Galicia caracterízase por presentar un elevado contido en polifenois, flavonoides e capacidade antioxidante en comparación con outros meles do mercado; tamén ten un elevado contido mineral, principalmente de potasio, magnesio, calcio e fósforo, que son elementos maioritarios; ten boas calidades sensoriais abarcando dende os máis claros, normalmente ámbar ou ámbar claro, até os máis escuros, case negro, e frecuentemente cun sabor máis intenso e persistente. Con esta variedade pódese dicir que hai mel para todos os gustos. – Comparativamente, como é a calidade do mel galego no contexto español ou europeo? – A calidade do mel producido en Galicia é moi boa, tanto no que se refire ao cumprimento dos requisitos da norma, como no que ten que ver coa calidade sensorial e coa presenza de compostos que poden ser interesantes para a saúde: flavonoides, polifenois, contido mineral, por exemplo. Este é un dos puntos fortes do mel de Galicia fronte a outros tipos de mel que se comercializan no mercado nacional. Por suposto, isto non quere dicir que non existan no territorio nacional e europeo outros tipos de mel de boa calidade, pero si que hai no mercado mel de calidade inferior. Ademais da calidade, na miña opinión, creo que é moi importante destacar a xenuidade do produto de cada explotación, como mencionei anteriormente. Este é un produto cunhas características propias diferentes en cada período de produción e diferentes á de outros apicultores, pero nesta diferenza radica a calidade. É un produto de temporada que apenas é modificado dende a colmea ata o consumidor, só o necesario para ser envasado.

Creo que é moi importante destacar a xenuidade do produto de cada explotación

Neste senso destaca tamén ese valor engadido que aporta o feito de ser de comercio local, polo tanto, con menor impacto no medio ambiente, xa que non hai transporte a longas distancias, e o comercio baséase na relación de confianza que o consumidor ten no produtor. Forma parte desa cadea de consumo responsable e sostible. Este valor engadido non se pode aplicar aos meles introducidos na comunidade europea, procedentes doutros países, nin tampouco a outros meles que se poden atopar no mercado e que son mesturas de meles de distintas orixes. – Nun curso impartido hai uns meses en Monforte falabas de que o feito de que sexa elaborado a partir de vexetación silvestre supón un feito diferencial para o mel galego – Sí, en Galicia as plantas que máis mel producen son representativas da nosa vexetación silvestre. Destaca o castiñeiro, pero tamén as silvas, o mato de queirogas, e no verán tamén os melatos que se sacan dos rebolos (Quercus pyrenaica). Na costa, o eucalipto. Esta é unha diferenza clara con outros tipos de mel, que proceden de plantas cultivadas e, polo tanto, con máis risco de presentar agroquímicos, ou de plantas que medran en zonas de cultivo.

En Galicia as plantas que máis mel producen son representativas da nosa vexetación silvestre. Esta é unha diferenza clara con outros tipos de mel, que proceden de plantas cultivadas e, polo tanto, con máis risco de presentar agroquímicos

– Tendo en conta esa vexetación da que falas, cales son as principais diferenzas dos distintos meles que se producen en Galicia en función da súa orixe botánica? – Actualmente os tipos de mel monofloral que máis se producen son castiñeiro, silva, breixo e eucalipto. Diferéncianse nas características sensoriais, primeiro pola cor, sendo os máis escuros os de castiñeiro e os de breixo e os máis claros os de silva ou eucalipto, eses últimos de cor ámbar. Tamén varían as características olfactivas con recordo a madeira no caso do de castiñeiro e con matices a follas húmidas ou ás veces florais, dependendo das especies maioritarias, no caso dos de breixos. O de eucalipto acostuma presentar un olor que recorda á cera e o de silva é máis floral. Estas percepcións van acompañadas de matices gustativos, no caso dos dous primeiros cun gusto máis intenso e persistente, máis salgados e frecuentemente con amargor; mentres que os máis claros acostuman ser máis doces e con sabor menos persistente e intenso. Tamén no caso do mel de melada podemos falar de que sendo moi escuro, case negro, as características olfativas son pouco intensas pero o sabor sen embargo é máis marcado. En todo caso, hai que ter en conta que unha boa parte do mel que se produce en Galicia é do que se denomina milflores, porque non predomina ningunha orixe botánica en concreto. As abellas van elaborando este mel a medida que se van sucedendo as distintas floracións e, polo tanto, todas van aportando os seus matices particulares. Este feito xustifica a dificultade á hora da tipificación e tamén esa exclusividade do mel de cada apicultor. – Nos últimos anos o mel de melada está sendo máis valorado e xa está recollido dentro da IXP Mel de Galicia. O aumento da produción de melato en Galicia nos veráns é un dos efectos do cambio climático? Como está a influír no resto de plantas das que se fai mel en Galicia? – A presenza de veráns máis secos e máis longos facilita este tipo de produción. Tamén outras plantas estanse a ver beneficiadas pola climatoloxía, por exemplo as do xénero Lavandula (lavanda) na provincia de Ourense ou sur de Lugo. Pola contra, vénse detectando que a produción de mel de primavera como o de eucalipto e a silva diminuíu nos últimos anos. En todo caso, o efecto dos cambios no clima non son fáciles de distinguir a curto prazo.

A presenza de veráns máis secos e máis longos facilita a produción de melato de carballo en Galicia; pola contra, vénse detectando que a produción de mel de primavera, como o de eucalipto e silva, diminuíu nos últimos anos

– Como afectaron os cambios na flora ou a introdución de novas especies nas últimas décadas á caracterización do mel que se produce en Galicia? – A vexetación dunha área xeográfica é dinámica e vai mudando ao longo do tempo. Diversos factores inflúen. Por suposto, a intervención humana é moi importante (cultivos, reforestación, talas, construción de vías de comunicación, etc.), pero tamén hai factores bióticos (pragas, competencias entre especies, existencia/ausencia de polinizadores) e abióticos (por exemplo, clima) que van afectando á diversidade de plantas. Moitas das plantas que aparecen de novo non teñen importancia apícola, pero outras si. De novo estamos a falar dun proceso a longo prazo e progresivo, sobre todo se falamos de especies invasoras.

A introdución de novas especies invasoras como a falsa acacia, o ailanto ou o coñecido como o arbusto das mariposas influirá na produción de mel

A introdución destas novas especies influirá na produción de mel, especialmente algunhas plantas con importante interese como a falsa acacia (Robinia pseudacacia), o ailanto (Ailanthus altíssima) ou o coñecido como arbusto das mariposas (Buddleja davidii), que son plantas moi visitadas polas abellas, polo que cabe esperar que poidan contribuír a elaborar o mel e aporten peculiaridade ao mel producido en Galicia.

A catedrática do Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal da Universidade de Vigo, María Jesús Iglesias Briones, é a única representantes dunha institución académica e de investigación galega que participou na elaboración do informe da FAO “State of Knowledge of Soil Biodiversity”, que contou coa participación de máis de 300 científicos e científicas de todo o mundo. O estudo da axencia especializada da ONU, que presenta de xeito conciso o estado actual do coñecemento sobre a biodiversidade do solo, as ameazas e solucións que esta biodiversidade pode achegar aos diferentes problemas ambientais, está dirixido a todo tipo de público, para o que, aínda que ten contidos específicos, estes non son demasiado complexos. “De feito, desde a páxina da FAO pódese descargar o informe completo, pero tamén un resumo para os xestores políticos”, sinala Iglesias Briones, que coordinou a sección “Servizos sistémicos de regulación que proporciona a biodiversidade no solo para mitigar o cambio climático”, para o que empregou estudos que realizara previamente, aínda que tamén tivo que revisar información publicada ao respecto. “A este tipo de organizacións gústalles os datos cuantitativos”, explica a autora da sección, na que tamén participan dous investigadores estadounidenses e que se inclúe no capítulo 3 do informe, “Contributions of soil biodiversity to ecosystem functions and services”.

Un recoñecemento aos heroes silenciosos do solo

A participación de Iglesias Briones no informe ten a súa orixe no ano 2012 cando é invitada a formar parte do comité Global Soil Biodiversity Assessment (GSBA) cuxa primeira misión foi elaborar o “Atlas Global de Biodiversidade do Solo”. “Foi en xuño de 2019 canto soubemos que a FAO estaba a buscar expertos para elaborar este informe e acordamos que os compoñentes deste comité deberían formar parte”, detalla a catedrática da Uvigo. A organización da ONU abriu entón unha petición pública á que concorreron centos de investigadoras e investigadores, dos que a FAO, a partir dos seus currículos, seleccionou aos algo máis de 300 que figuran en State of Knowledge of Soil Biodiversity. “Como mencionou o director xeral da FAO, os organismos do solo son ‘heroes silenciosos’ que agora reciben recoñecemento a través do informe. Xa era hora de que organizacións internacionais como esta puxeran a biodiversidade edáfica na súa axenda e agora só falta que a UE implemente nas súas políticas o protexer tamén a biodiversidade do solo”, demanda Iglesias Briones, que destaca que o informe tamén pretende proporcionar unha guía útil para apoiar a implementación da Axenda 2030 para o Desenvolvemento Sostible e os Obxectivos do Desenvolvemento Sostible.

Un total de 13 entidades españolas, francesas e portuguesas relacionadas co sector do viño veñen de xuntar as súas forzas para “reducir de maneira significativa o uso de cobre en viticultura, así como o seu impacto medioambiental”. É a través do proxecto de I+D+i Coppereplace, liderado pola Plataforma Tecnolóxica do Viño e do que a Universidade de Vigo é un dos seus socios. Dotado polo Programa Interreg Sudoe cun financiamento superior ao millón de euros, desde o proxecto destacan que se trata dunha “innovadora iniciativa que pon a ollada en Europa para ofrecer solucións integradas, sostibles e aliñadas con métodos de produción respectuosos co medio ambiente”. O proxecto Coppereplace, indican os seus responsables, levarase a cabo entre novembro de 2020 e febreiro de 2023 baixo o título “Desenvolvemento e implementación integral de novas tecnoloxías, produtos e estratexias para reducir a aplicación de cobre en viñedos e remediar solos contaminados na rexión Sudoe”. O seu obxectivo será “validar unha serie de solucións integradas, innovadoras e viables para reducir o uso do cobre en viticultura e o seu impacto medioambiental. Estas solucións serán transferibles e duradeiras, para que o sector vitivinícola cumpra coa nova lei europea, promovendo una produción respectuosa co medio ambiente”. Para facelo, conta cun orzamento superior a 1,6 millóns de euros, recibindo máis dun millón de euros de financiamento por parte do Programa de Cooperación Territorial Europa Suroccidental (Interreg Sudoe).

Socios de España, Portugal e Francia

O consorcio internacional de Coppereplace está liderado pola Plataforma Tecnolóxica do Vino e forman parte del a Universidade de Vigo; a Associaçao para o Desenvolvimento da Viticultura Duriense; o Institut Français de la Vigne et du Vin; o Centro de Valorización Ambiental del Norte; a Universitat Politècnica de Catalunya; o Vignerons Bio Nouvelle Aquitaine; a Fundación Eurecat; a Universidade do Porto e as bodegas Sogrape Vinhos, LBS (Gérard Bertrand), Familia Torres e Jean Leon. Ademais, o consorcio ten o apoio da consultora Artica Ingeniería e Innovación (artica+i), que exerce como oficina técnica do proxecto. Coppereplace creará ademais, tal e como indican desde a súa organización, unha rede de “stakeholders” que incorporará “non só a viticultores senón tamén a outros representantes do panorama vitivinícola internacional, co fin de involucrar a todos os axentes interesados no proxecto para que poidan achegar o seu coñecemento e experiencia”. Por parte da Universidade de Vigo participa en Coppereplace a Área de Edafoloxía e Química Agrícola do grupo de investigación BV1, con sede na Facultade de Ciencias do campus de Ourense, sendo David Fernández Calviño o seu investigador principal neste proxecto. A súa participación nesta iniciativa enmárcase na súa liña de traballo sobre os impactos da aplicación de funxicidas de base cúprica sobre a calidade dos solos de viñedo. Neste proxecto Interreg Sudoe, o equipo da UVigo será responsable da actividade 2, de identificación dos solos de viñedo máis vulnerables á contaminación por cobre.

O Grupo de Investigación Plantas, Solo e Aproveitamento de Subprodutos BV1, con sede na Facultade de Ciencias do campus de Ourense, está a participar nun proxecto que baixo o título “Innovación no proceso produtivo para unha apicultura sostible”. O seu obxectivo principal é incrementar a competitividade e sostibilidade deste sector a través tanto da diversificación da produción apícola como da redución dos custes desta produción. O proxecto, liderado pola Agrupación Apícola de Galicia e realizado en colaboración con empresas e apicultores do sector, está cofinanciado polo Fondo Europeo Agrícola de Desenvolvemento Rural (Feader) no marco do Programa de Desenvolvemento Rural (PDR) de Galicia 2014-2020, na convocatoria de 2020. A participación da Universidade de Vigo, que se prolonga desde este ano e ata 2022, está liderada por M. Carmen Seijo, profesora e investigadora do Departamento de Bioloxía Vexetal e Ciencias do Solo da UVigo, e con ela dáse continuidade á liña de especialización do seu equipo no eido da apicultura. Sobre a relevancia de apostar pola innovación no proceso produtivo para unha apicultura sustentable a través de iniciativas coma este proxecto, o equipo participante da UVigo explica como “a apicultura é unha das actividades agrogandeiras de maior tradición en Galicia pero tamén unha das máis vulnerables aos cambios que suceden nunha contorna globalizada actual”. Entre eses cambios, poñen o aceno no efecto da dinámica climática sobre a fenoloxía das especies, afectando aos recursos nectaríferos e ao aproveitamento polas abellas, e nas consecuencias da entrada de especies invasoras como a Vespa velutina ou os efectos de Varroa destructor sobre as colonias de abellas. Tamén apuntan a necesidade de introducir novas tecnoloxías no sector para a mellora dos sistemas de manexo.

Dúas liñas de actuación

Neste contexto, as liñas de traballo do grupo de investigación BV1 están encamiñadas, tal e como apuntan as súas responsables, a “fomentar un sector apícola produtivo, competitivo, con alto grao de resiliencia ás ameazas e polo tanto economicamente viable”. O proxecto que desenvolven, detallan, ten dúas vertentes: a diversificación da produción apícola e a mellora dos seus métodos e técnicas de manexo, para facer fronte aos retos da apicultura actual. A primeira vertente diríxese á posta en valor de produtos da colmea como o pole e os propóleos. “A obtención de ambos produtos está cada vez máis introducida, constituíndo unha alternativa económica para os apicultores en anos de mala colleita de mel”, indican. A participación do grupo da Facultade de Ciencias céntrase neste eido na mellora do coñecemento das características destes produtos que dependen fundamentalmente da orixe botánica. “O obxectivo final é ter información sobre o produto para garantir a súa autenticidade e facilitar o seu etiquetado”, afirman. A segunda liña de traballo está relacionada coa introdución de novas tecnoloxías para facilitar o manexo das colmeas e baséase na instalación de sistemas de monitorización de colmeas que permitan obter datos para mellorar a xestión das explotacións apícolas. “En especial, estes sistemas de monitorización constitúen un método de seguimento en remoto das colonias, podendo proporcionarnos datos como o estado xeral da colonia, a entrada de fluxo de néctar ou a presión de velutina”, comentan as investigadoras. Deste xeito, apuntan, búscase “reducir as operacións dos abelleiros, reducindo con eles os custes operativos e os gastos directos, que dadas as características de Galicia representan case o 70% dos custes produtivos”. O plan de traballo do proxecto, indican por último desde a súa organización, inclúe liñas de actuación que converxen “na redución de custes para as explotacións, na diversificación da produción, no uso eficiente dos recursos, na mellora dos servicios de polinización nos ecosistemas agrarios, na redución do impacto do cambio climático na agricultura galega e no uso das novas tecnoloxías”.

O aproveitamento e valorización de residuos procedentes do agro na provincia de Ourense, concretamente restos da poda de vides, para a obtención de produtos de valor engadido. Este foi o obxectivo dun proxecto de investigación desenvolvido recentemente por persoal investigador da Facultade de Ciencias do campus de Ourense. Nel abordouse con bos resultados a recuperación, mediante o uso de disolventes intelixentes, de compostos bioactivos desta biomasa e a obtención nela de furfural, unha molécula de base que se emprega na síntese de produtos químicos de interese no sector industrial e de biocombustibles. O proxecto é un dos beneficiarios da convocatoria de axudas a grupos de investigación do campus de Ourense INOU 2020, financiada pola Universidade de Vigo e a Deputación de Ourense. Na iniciativa participaron investigadoras e investigadores dos grupos das Universidade de Vigo Enxeñaría Química EQ2 e Plantas, Solo e Aproveitamento de Subprodutos BV1, sendo Sandra Rivas, investigadora posdoutoral Juan de la Cierva, e Beatriz Gullón, investigadora Ramón y Cajal, as líderes do proxecto. Segundo explican as súas responsables, a súa proposta consistiu “nunha novidosa investigación multidisciplinar orientada ao desenvolvemento de alternativas sostibles para o aproveitamento e valorización de restos de poda de vide”. Esta biomasa, detallan, “ten un custe como residuo e é xerada en grandes cantidades dado o elevado potencial que representa o sector vitivinícola en Ourense”.  Neste senso apuntan como “por cada hectárea de cultivo prodúcense entre dúas e catro toneladas destes residuos” e como “o almacenamento e eliminación destes subprodutos representa un importante problema económico e ambiental”. Fronte a esta problemática, subliñan as responsables da iniciativa, “unha alternativa de gran potencial é o aproveitamento e valorización dos restos da poda de vide baseándose no concepto de biorrefinaría, fundamentada na separación dos constituíntes da biomasa (celulosa, hemicelulosas, lignina e extractos) para súa valorización individualizada”. Neste senso, explican, o desenvolvemento de novas estratexias de procesos para unha separación eficiente dos constituíntes da biomasa seguindo a filosofía de biorrefinaría é un dos obxectivos do proxecto levado a cabo ao longo de 2020.

Combinando o científico e o tecnolóxico

A proposta desenvolvida, recalcan as investigadoras do campus de Ourense, non só incide nas materias primas senón que tamén que o fai nos procesos e nos produtos baseados en recursos naturais, abranguendo dúas liñas de traballo interrelacionadas. A primeira destas liñas, de carácter tecnolóxico, centrouse no aproveitamento e valorización destes restos de podas para a obtención de “compostos de base”, útiles para a síntese de produtos químicos de interese industrial e biocombustibles. O traballo das investigadoras e investigadores concretamente “focalizouse no fraccionamento integral dos compoñentes estruturais da poda de vide e a produción de furfural en medios bifásicos catalizados”. Froito do traballo realizado, o proxecto propón un proceso eficiente para a produción de furfural mediante a aplicación de tecnoloxías que empregan mesturas de auga e disolventes orgánicos. O furfural, indican as responsables da iniciativa, é “un precursor natural dunha ampla gama de produtos químicos renovables de interese industrial e biocombustibles”. No traballo realizado, comentan as súas coordinadoras, tamén se obtiveron resultados satisfactorios no que respecta á separación dos tres constituíntes principais da biomasa (celulosa, hemicelulosas e lignina). A separación selectiva dos distintos constituíntes das podas de vide realizada no proxecto, engaden, “permite a súa valorización integral individualizada e ampliar a liña de investigación de cara a futuros traballos”. A segunda liña de traballo do proxecto, de carácter científico, foi a de recuperación e extracción de compostos bioactivos con interese nas industrias alimentaria e farmacéutica nesta biomasa mediante o uso de disolventes intelixentes, de diferentes disolventes eutécticos. Concretamente desenvolveuse un método de extracción eficiente para a recuperación de compostos antioxidantes a partir das podas de vide utilizando Nades (disolventes eutécticos naturais) como disolventes de extracción “seguros e eficaces”. “Varios Nades con diferentes polaridades, viscosidades e composicións foron avaliados e combinados cun método innovador de extracción mediante microondas (MAE) co fin de minimizar o tempo de extracción e maximizar o rendemento, así como para obter biomoléculas con bioactividades máis altas que as das extraídas con métodos convencionais”, comentan as responsables da iniciativa. As alternativas propostas no proxecto, engaden, implicaron o uso de tecnoloxías emerxentes de extracción (microondas) e disolventes de nova xeración para unha separación selectiva e eficiente dos constituíntes da biomasa en base á súa diferente reactividade”.