Chega a época de poda da vide e viaxamos ata Cambados para falar con Joaquín Martínez Rodiño, técnico de campo de Adegas Martín Códax. Joaquín é un dos maiores expertos en poda a nivel galego e profundará nas claves para facer unha poda axeitada. Por que é tan importante poda no ciclo vexetativo da vide? A vide é unha liana e ten tendencia a trepar, a agromar na punta, entón, o obxectivo da poda é darlle forma e arquitectura á planta, equilibrando o vigor (cantidade de follas), o crecemento vexetativo (a biomasa) e a cantidade de froita que xera… Para que neste equilibrio a uva madure de forma equilibrada e homoxénea e teñamos viños de calidade. Dependendo da variedade e da zona hai distintas técnicas de podas. Aquí, estamos en Rías Baixas, onde a variedade maioritaria é o albariño. É unha variedade que ten os entrenós longos e nas tres primeiras xemas ten menos fertilidade que a partir da terceira, o cal é unha peculiaridade. Entón, para que a arquitectura e a cantidade de uva e follas estea en equilibrio imos facer unha poda longa, onde os bacelos van medir máis de 4 xemas. Normalmente a lonxitude da vara que deixamos adoita estar entre 8 e 12 xemas. O sistema de condución tamén inflúe moito no tipo de poda. No Salnés a maioría de viñedos están emparrados, o cal é un sistema horizontal e fainos ordenar o número de xemas, varas, e colocalas no espazo para que cando esta brotación teña lugar se vaian ordenando e os acios queden soltos, ventilados, ordenados e esparexidos no espazo. O factor limitante é a cantidade de luz. Por tanto, canta máis cantidade de luz capte mellor. Necesitamos ao redor dun metro e medio cadrado por cada quilo de uva que colleitemos, e o emparrado, ao ser horizontal, é o sistema que capta máis luz. É importante non amontoar, porque as follas que van traballar máis son as que están máis expostas, as que están á sombra consome máis recursos dos que achegan, por iso ten que haber un equilibrio para que a planta funcione ben. Cal é mellor época para realizar a poda e como inflúen as fases lunares?  A época de poda habitual é o momento de parada vexetativa, cando cae a folla. O obxectivo é que a maior parte dos recursos e reservas que poidan estar a xerar as follas pasen á madeira e sirva de starter ou reserva para a brotación do próximo ano. Entón a época de poda nas Rías Baixas adoita ser entre os meses de decembro e principios de marzo, o momento de parada vexetativa. O momento da poda inflúe no momento da agromada. Se son demasiado temperás ou serodias poden atrasar ou adiantar a brotación, respectivamente. Pode ser interesante facelo por varios motivos. Nas viñas con exceso de vigor imos sangrar un pouco esta planta e tender a equilibrala con podas con folla para tentar equilibrar o seu exceso de vigor. Outro motivo sería en zonas con risco de xeada alta, onde se adoita atrasar o momento de poda o máximo (final de febreiro ou principio de marzo) para que este atraso na brotación sálvenos dunha xeada tardía, que ocorre máis cara ao interior normalmente.

“O ideal é podar en lúa minguante e con tempo seco”

O tema das fases lunares é controvertido. É difícil atopar unha xustificación causa-efecto onde as fases lunares inflúan. A tradición, que vén da experiencia dos viticultores e realmente se podemos elixir as semanas que imos podar, en lúa minguante en teoría a seiva está máis parada e cara á parte interna, sería a máis recomendable. Nalgunhas probas que fixemos, vimos que son moitos os factores que inflúen, pero se che dan a elixir a mellor lúa sería no devalo. A antítese é o cuarto crecente, onde a seiva estaría na parte máis alta e externa, e teriamos máis choros, perdendo máis reservas. No noso caso creo que inflúe máis a climatoloxía, se podamos con xeada ou choiva, imos danar máis a madeira, entón o ideal sería podar en tempo enxoito. Como ese está a comportar este inverno para a poda nos vosos viñedos? Estamos a día 1 de febreiro, levamos 15 días de tempo seco e bo pero ata mediados de xaneiro levamos un inverno moi chuvioso, o que atrasou un pouco os labores de poda e solo, polo que decidimos non entrar por estas choivas. As fases máis intensas de poda son agora en febreiro e principios de marzo. Estamos a ter bo tempo agora e se o anticiclón segue será un inverno normal. Tamén tivemos temperaturas máximas moi altas para a época, e isto, se se mantén no tempo, o que vai producir é unha brotación anticipada. Estas brotacións anticipadas se se manteñen no tempo poden ser boas pero normalmente o frio que non fai en xaneiro e febreiro farao en marzo e abril. Entón, o máis preocupante son as primaveras frías, mesmo brotacións anticipadas que logo veñen con época de frío e mesmo xeadas. O frío agora é bo pero en marzo e abril vai ser moi limitante, con brotacións irregulares e risco de xeada. A vide é un cultivo que necesita certas horas de frío para medrar ben. En Galicia non adoita ser un problema, pero unha primavera fría adoita ser o prólogo dunha colleita irregular.

 “Preocúpanos que o frío que non fixo en xaneiro e febreiro veña en marzo e abril, porque sería moi malo para a vide”

Para evitar propagar enfermidades da madeira, que medidas deberiamos tomar durante a poda?  Para minimizar o avance das enfermidades da madeira, que adoitan verse máis no verán, onde os brazos da cepa sécanse ou saen manchas nas follas e/ou acios. A nosa recomendación sería marcar esas cepas, podalas antes, e xa ao facer o corte vas notar que a madeira está manchada, con síntomas. Aí é recomendable retirar e queimar eses restos de poda para que o inóculo que poida haber non se transmita ao resto de plantas. Tamén desinfectar as ferramentas de poda. Co resto de vides de plantas sas, o máis cómodo sería trituralo (canto máis fino mellor) e devolvelo á terra para abonala. Tamén poderiamos compostalo antes con outros restos. Nós triturámolo e incorporámolo directamente, pero as plantas enfermas son retiradas e queimadas.

 “Se todas as xemas que deixaches agromaron, entón está equilibrada”    

Como inflúe a poda no rendemento da vide? Un dos obxectivos da poda é equilibrar o vigor da planta, é dicir, a cantidade de gromos ou bacelos que imos ter por superficie. O primeiro é ser observador e ver a planta, se sabes escoitala fálache, entón vas ver se tivo unha boa brotación, se todas as xemas que deixaches agromaron, entón está equilibrada. Se hai máis gromos é un síntoma de exceso de vigor. Se ademais estes brotes son excesivamente longos, grosos, ou teñen moitos netos, é outro síntoma. Se pola contra, se agromaron menos xemas e son raquíticas é un síntoma de falta de vigor. Unha planta equilibrada adoita repetir a mesma poda que o ano pasado, unha con exceso de vigor está a dicirche auméntame a carga de traballo que son capaz disto e dun pouquiño máis… E unha con pouco vigor está a dicirme que non pode con tanta carga e que lle deixes menos para así poder agromar e madurar toda a carga. Se está equilibrada a uva é de maior calidade. Para poder avalar esta parte intuitiva, facemos peso de madeira en poda. É dicir, contar as xemas e brotes que deixamos o ano pasado, e pesamos esa planta. Con esa información dinos se a parcela ou unha parte da viña está equilibrada ou non. Se o número de xemas e brotes cadra é un síntoma de equilibrio, e o seu peso medio. No caso do albariño, se o peso medio do brote é de 60 gramos é un síntoma de equilibrio, por baixo de 40 gramos é síntoma de falta de vigor e por encima de 80 gramos estaría no exceso de vigor. Isto axúdanos para decidir a poda pero tamén outras cousas como o abonado e a xestión da parcela. Cal é o sistema de poda que máis se utiliza en Galicia, e no caso de Adegas Martín Códax? Un factor que inflúe no tipo de poda que imos facer en cada parcela e que aínda non comentei é a idade da planta. En cepas novas hai que facer a chamada poda de formación, mentres as plantas están a formarse e expandindo o seu sistema radicular, e ten que estar acorde coa parte aérea, cos brotes. Entón, os primeiros anos hai que deixar dúas xemas ata que saia un brote, ata que esteamos en plena produción, e vai depender do sistema de condución e o número de plantas por hectárea. O obxectivo en Rías Baixas para un viñedo equilibrado é ao redor das 65.000-70.000 xemas por hectárea. En emparrados imos estar arredor das 1.000 plantas por hectárea.

“Pecamos ás veces de facer cortes demasiado agresivos, que lle custa á planta cicatrizar”

Dependendo da variedade e a súa maneira de frutificar decidimos se facer podas curtas ou longas. No albariño facémolo con podas longas polas súas características, pois a súa fertilidade aumenta a partir da terceira xema ata a 8 ou 10. Noutras variedades como godello ou treixadura facemos curtas porque xa son fértiles desde as primeiras xemas, e os entrenós son máis curtos, dificultando o reparte de brotes en emparrado. En Rías Baixas, como é unha DO relativamente nova, creouse no 88, cando había 400 hectáreas, agora hai unhas 4.500. Entón empezamos a ter cantidade de viñedos adultos, entorno aos 20-30 anos, onde vemos erros de poda, que ao non ser máis respectuosas coa planta fan que non sexan lonxevas. Nos últimos anos volvemos ás podas que facían os nosos avós, máis respectuosas coa planta, que ten que ter a suficiente madeira vella para que lle dea arquitectura e soporte, pero pecamos ás veces de facer cortes demasiado agresivos, que lle custa á planta cicatrizar, sen ter en conta ben toda a fisioloxía e fluxo de seiva da planta. Estamos a nos formar e retomando estas técnicas máis respectuosas para que as plantas adultas sexan lonxevas. Baséase en dous principios: deixar conos de desecación (ao facer o corte sabemos que vai secar parte da madeira) e ter en conta o fluxo de seiva, que teña o mínimo de feridas posibles, e que todas as que teñamos que facer que sexa de maneira ordenada, facéndoos pola parte posterior, deixando a parte inferior da planta para o fluxo da savia. Se temos en conta isto teremos plantas máis sas durante máis tempo. Explícanos como se realiza a poda.. Para poder decidir que vara imos deixar para renovar a do ano pasado, imos ter en conta o fluxo de savia. A planta ten unha canle de vasos que cada vez que facemos un corte imos interrompelo. En cada nó temos como unha rotonda onde se unen os vasos que conducen a savia, e se hai algunha obstrución vai cambiar de vaso, por dicilo así, pero vai facer unha cicatriz que vai impedir que o fluxo de savia sexa homoxéneo e contínuo. Entón, imos deixar os cortes por esta parte de aquí, máis posterior. Aquí adoitamos deixar un polgar, un anaco de dúas xemas que vai a segurar a brotación do próximo ano, e a vara vai ser de máis de 6 xemas que é a parte que vai frutificar este ano. Entón, imos deixar aquí o polgar con dúas xemas, e imos deixar esta vara de aquí. Nun emparrado é un pouco máis complexo, porque imos ter que sacar do mesmo tronco varias varas, pero teremos en conta que os cortes sempre pola parte dianteira. Se o temos en conta á hora de podar, evitaremos feridas grandes, tendo partes sen brotes e menos produtivas e lonxeva. O cono de desecación que expliquei antes. Cada vez que facemos un corte, onde se fai o corte, o mesmo diámetro do corte vai secar cara ao interior da madeira, entón nunca o faremos próximo onde saia a madeira, deixando o cono de desecación para que a madeira seca non se introduza no tronco da planta. E ao ano seguinte imos facer o rebaixe, como é o caso, para garantir que non imos no tronco vello, que sería a canle principal, para asegurar unha boa brotación no próximo ano. Agora hai que coller unha atadora e atar os brotes e así xa deixamos esta parte acabada. Este proceso de poda e atado adoita durar uns 4 meses, de novembro ao 19 de marzo, San Xosé. Poderíase chegar a alongar a finais de marzo nos casos de podas tardías. Cústavos atopar podadores e inxertadores ? É unha profesión con futuro? Aquí xestionamos 450 hectáreas de viñedo, e temos unha sección de servizos que xestiona viñedos de maneira directa. Tradicionalmente os nosos viticultores teñen unha superficie ao redor dunha ou dúas hectáreas que eles mesmos traballan, normalmente sós. Estamos cun tema de que non hai relevo xeracional, así que cada vez hai maior demanda de podadores. A poda é unha labor que se fai uns 4 meses ao ano e esixe ser observador e ter coñecementos. O primeiro ano a xente vai como axudante, e despois, ao ano seguinte, esta persoa xa pode facer a poda por si mesma. Pero si, cada vez custa máis atopar persoal para a poda e a agricultura en xeral. Estamos a tentar desenvolver sistemas de condución que sexan máis sinxelos e por tanto os labores de poda sexan máis fáciles de entender e realizar, mesmo mecanizar algúns procesos como unha máquina que axuda a baixar a madeira para a poda longa. Primeiro hai un marcado, que é o que esixe máis experiencia e coñecemento. Ten que haber un profesional que marque as directrices. Logo hai que retirar a madeira do medio dos aramios. Estamos a probar unha máquina para optimizar esa labor de atado, tradicionalmente facíase con vimbios, e agora imos a fíos cunha alma metálica e un recubrimento dalgún material biodegradable. Para o atado existe unha máquina que pode rebaixar as horas de atado de 40-45 horas por hectárea a unhas 25 horas por hectárea. Temos que facer atractiva a agricultura e darlle actividade todo o ano para que sexa un oficio máis continuo. Para os inxertadores tamén temos problemas pois o período é máis curto, pero é certo que moitas plantas xa as compramos enxertadas e non temos que facelo nós. O que se fai cando queremos facelo en moitas plantas é contratar cuadrillas especializadas. Moitas veces son procedentes de América do Sur e móvense por toda España nas épocas específicas e adícanse en exclusiva a estes labores, son especialistas. Estades a traballar nalgún proxecto en Martín Códax vinculado coa poda? Estamos a traballar en buscar clons sanitariamente libres de virus e que sexan equilibrados, pois vainos axudar a estandarizar a cantidade de xemas que deixamos por planta e viñedo. Fai uns 6 anos se que tivemos un proxecto europeo onde testamos diferentes tipos de podas e a conclusión foi que no equilibrio está a virtude, ao redor de 60-70.000 xemas sería o que mellor se adapta á nosa zona, e as podas curtas van dar boas colleitas pero menos constantes no tempo, especialmente en anos difíciles imos notalo máis. Por iso tradicionalmente podábase o albariño en poda longa.

A formación dos e das diferentes profesionais implicadas no mundo da viticultura é un elemento necesario de cara a afrontar os problemas creados polos perigos que enfronta a vide. Nese sentido, as autoridades públicas, dentro do seu papel como asesoras e formadoras, tal como a Consellería de Medio Rural, imparten diferentes obradoiros formativos para especialistas na viña. Así, a Axencia Galega de Calidade Alimentaria comezou hoxe un curso de formación para asesores e técnicos sobre pragas e enfermidades na viticultura, que se desenvolve na Estación Experimental de Viticultura e Enoloxía de Ribadumia e contará cunha segunda sesión o mércores, día 18. Este tipo de formacións enmárcanse dentro dun plan de actualización de coñecementos para asesores e técnicos, tanto do sector público como privado. Nesta caso, falarase sobre a xestión integrada de pragas e sobre as principais pragas e enfermidades do viñedos, centrándose en como identificalas, seguilas e controlalas. Juan Carlos Vázquez, enxeñeiro técnico agrícola da Estación Experimental de Viticultura e Enoloxía de Ribadumia, é o encargado de impartir este curso destinado para asesores e técnicos. Traballa en distintas liñas de experimentación e investigación do sector vitivinícola, e na divulgación e transferencia de coñecementos en novas tecnoloxías, no que se atopa o proxecto piloto App Fitovit para o servizo de información fitosanitaria da viña galego. Esta primeira xornada desenvolveuse en horario de mañá para abordar a xestión integrada de pragas. O mércores 18 de outubro, o tema que se tratará será o das principais pragas e enfermidades do viñedo.

A Consellería do Medio Rural organiza un taller práctico sobre enxerta na vide. Terá lugar o vindeiro venres, 7 de xullo, nas instalacións da Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (EVEGA), na localidade ourensá de Leiro. Os interesados en participar nesta actividade teñen de prazo ata hoxe mércores, 5 de xullo, para anotarse e deberán preinscribirse a través deste enlace. Esta acción formativa iniciarase ás 9 da mañá coa recepción de participantes e a presentación. A continuación comezarán as actividades, centradas na análise dos fundamentos fisiolóxicos e tipoloxías de enxertos en campo e os traballos previos e posteriores á enxerta. Logo farase unha sesión práctica de enxerta no propio predio experimental de EVEGA. Xa pola tarde haberá outra sesión práctica de enxerta en viñedos da adega Cume do Avia. Con respecto aos obxectivos da xornada, o principal é facilitar aos alumnos unha serie de coñecementos, tanto teóricos como prácticos, sobre a realización de diferentes tipos de enxerta, o seu funcionamento e as vantaxes de lonxevidade e prevención de enfermidades da madeira. Asemade, permitirá aos participantes formarse para unha saída profesional dedicada ao cultivo do viñedo. Esta actividade vai dirixida especialmente a agricultores, viticultores ou gandeiros activos con producións con orientación comercial, cotitulares ou colaboradores das explotacións, así como titulares e asalariados dunha explotación agraria, industria transformadora, asociación profesional, ou empresa de servizos agrarios. Tamén a persoas en idade laboral e a público en xeral. Cómpre sinalar, neste sentido, que a enxerta da vide, ademais de facilitar a loita antifiloxérica, facilita a utilización de planta cun sistema radicular axeitado ás condicións do solo de cultivo e á presenza de nematodos, permitindo ademais mellorar a produción e a calidade da colleita.

LAINCO presentou o seu máis recente produto de formulación exclusiva. Trátase de SIVAR GOLD®, funxicida desenvolvido para ofrecer unha solución eficaz no control de enfermidades como mildiu e Phytophthora, que afectan a cultivos de gran importancia en España, como a pataca, o tomate e a vide, entre outros. 

SIVAR GOLD® está composto por dúas materias activas altamente eficaces na xestión de resistencias: o fosfonato potásico ao 25,5% (expresado como acedo fosforoso) e o azoxistrobin ao 6,25%, nunha formulación de suspensión concentrada (SC) de alta calidade. Esta combinación única de ingredientes activos xera unha sinerxía que potencia o efecto funxicida de ambas. 

Esta solución ofrece unha acción preventiva, curativa e antiesporulante, o que resulta fundamental no control de Phytophthora spp. e do mildiu da vide (Plasmopara viticola), entre outras enfermidades. Ademais, unha característica destacada de SIVAR GOLD® é a súa capacidade para estimular as defensas naturais das plantas, proporcionando unha protección adicional en momentos críticos de risco. 

SIVAR GOLD® foi autorizado para o seu uso en diversos cultivos, como: vide, pataca, tomate, berenxena, pexegueiro e nectarino, durante distintas etapas de crecemento.  

Co lanzamento de SIVAR GOLD®, LAINCO reafirma o seu compromiso coa investigación, a innovación e o desenvolvemento na industria agrícola. A empresa busca brindar aos agricultores unha ferramenta efectiva e confiable para protexer os seus cultivos, asegurando a produtividade e a calidade das colleitas. 

A empresa Viveros Vedo, en Vilamartín de Valdeorras (Ourense), é un referente en Galicia na produción e venda de vides de variedades autóctonas galegas. Á súa fronte, á espera de que tomen o relevo as novas xeracións, está Benjamín Vedo Núñez, que con 80 anos dá mostra dunha vitalidade e paixón polo seu oficio, que explican que sexa un auténtico referente no sector.

En Viveros Vedo acumulades 70 anos de experiencia na produción e venda de vides, algo do que poucas empresas poden presumir. ¿Como te iniciaches neste sector?
O meu pai Manuel Vedo Álvarez, foi o que puxo en marcha o viveiro, e eu collín o relevo cando tiña 30 anos; é dicir, hai uns 40 anos. Neste tempo fun introducindo todas as innovacións, de forma que hoxe malia que somos un viveiro pequeno, contamos cunhas instalacións modernas que nos permiten ofrecer planta da mellor calidade con todas as garantías fitosanitarias.

Así, puxemos en marcha un campo de cepas nais, facemos xemas para clons certificados, temos regadío por goteo soterrado, unha pequena cámara de calor para inxertar, e colaboramos cos centros de investigación para introducir as últimas innovacións.

Neste momento, contamos cunha parcela de 1,5 hectáreas onde temos as plantas nais, todas certificadas e sobre patróns Richard 110 e 196-17 Castel. Tamén dispoñemos doutros patróns como Paulsen 1103 e o S04. Ademais, contamos cunha finca de 3 hectáreas onde facemos a plantación, sempre con variedades certificadas.

“Os primeiros viveiros de vide de España puxéronse en marcha en Vilamartín de Valdeorras”

¿Por qué nesta comarca de Valdeorras se concentran os viveiros de vide de Galicia?
Na zona de Vilamartín de Valdeorras había moitos viveiros, fomos pioneiros en España, e exportábase planta de vide para toda España. O que pasa é que non se innovou como se debería e os viveiros de Valencia e de Navarra foron tomando a dianteira.

Por qué se implantaron aquí? Creo que empezou hai uns 150 anos por un tal Ferrandis, un home nado en Valdeorras pero que estivo emigrado polas Américas.

Daquela houbera a praga da filoxera, que arrasara os viñedos en toda a comarca, ao igual que no resto de Europa, e había que empezar a plantar todo de novo empregando outros patróns. Foi así como el comezou co viveiro en Vilmartín de Valdeorras, e logo tamén se fundaron outros na Rúa, en Viloira e no Barco.

¿Cales son as variedades que máis vos demanda o mercado?
O que máis plantamos e vendemos é Godello, Treixadura, Albariño, e tamén inxertamos moita mencía. Despois temos as castes minoritarias, como Caiños, Merenzao, Sousón, Brancellao..etc. E tamén facemos e vendemos planta de variedades foráneas como Tempranillo, Cavernet, Merlot…

O noso mercado está en toda Galicia, pero tamén comercializamos algo en León e Valladolid e facemos algúns envíos para Italia, sobre todo da variedade Godello.

En todo caso, a maior parte da demanda correspóndense a Godello, Albariño e Mencía, e as outras vanse vendendo pero sen moito incremento.

¿Que garantías lles ofrecedes aos viticultores?
Nós damos todas as garantías na planta de primeira. Depois quedan segundas ou terceiras, pero iso xa non é como a primeira e non ten as mesmas garantías. Cando vendemos para as plantacións vai todo co seu pasaporte fitosanitario, e con todas as garantías.

A veces os erros dos viticultores, como non regar as plantas cando o precisan e non darlle os tratamentos, pagámolos os viveiristas, que en xeral creo que o facemos ben.

“Os viveiros de fóra non ofrecen a calidade nas variedades galegas que ofrecemos nós”

¿Incorporades o tratamento con calor para previr as enfermidades da madeira?
De momento non, porque vexo que as estacas quedan moi paradas e a planta non tira tan ben. Nós de momento non o facemos e cando o esixan incorporarémolo.

Tamén estades a colaborar co Centro Superior de Investigacións Científicas (CSIC) na recuperación das variedades galegas de oliveira….
Estamos colaborando co CSIC para propagar as variedades autóctonas de oliveiras galegas, en concreto a brava e a mansa. Este ano estamos facendo a plantación, e en dous ou tres anos teremos xa a venda as variedades para comercializalas con todas as certificacións. Tamén vendemos variedades foráneas de oliveira como a arbequina, picual, cornicabra…etc.

Que vos fai competitivos fronte aos grandes viveiros valencianos, de Navarra ou portugueses?
Os viveiros de fóra veñen coller aquí xemas de Godello, Mencía e o mesmo do Albariño, pero lévanas sen clasificar e non teñen as mesmas garantías que ofrecemos nós. Por iso nós somos moito máis competitivos en calidade, e incluso en prezo.

Como ves a situación actual da viticultura en Galicia?
Vexo moito futuro no sector do viño en Galicia. A febleza nosa é que as nosas bodegas son moi pequenas e iso réstalles competitividade fronte aos grandes grupos foráneos. Tamén nos queda por mellorar todo o que é o enoturismo e en definitiva o coidado da paisaxe vitícola e das adegas para que sexa tamén un atractivo turístico.

O problema é que a xuventude do rural moitas veces non ve este gran potencial que ten diante dos ollos e prefire o diñeiro rápido de ir traballar ás canteiras ou a outro sitio. E logo veñen os de fóra facer o negocio coa nosa viticultura.

Con 80 anos, que che motiva máis para seguires con tanta ilusión no teu traballo de viveirista?
Motívame todo. Se tivera vinte anos menos metíame noutras innovacións, a facer planta, a facer un viveiro máis grande, macetar planta, facer reparto de planta de temporada…etc. Hai moito percorrido, pero iso queda para os veñan.

Aquí sempre hai posibildade de traballo e é unha mágoa que a xente nova non vexa as oportunidades. Teño un neto que me gustaríame que continuase co viveiro.

A adega Pazo de Señoráns, en Meis (Pontevedra), e a empresa Hifas da Terra levaron a cabo nos últimos tres anos o proxecto Sanavid, co que procuraron reducir a incidencia e prevalencia da podremia branca das raíces no viñedo. Buscaban solucións para os danos causados polos fungos do xénero Armillaria do viñedo, principalmente pola especie Armillaria mellea. A día de hoxe non existen métodos de loita efectivos contra o patóxeno, que supón un grave problema para o sector vitivinícola galego, xa que reduce o crecemento e a produción e finalmente acaba por causala morte das plantas. No proxecto Sanavid optaron pola loita biolóxica contra o patóxeno mediante o uso de fungos antagonistas autóctonos, é dicir, que entraban en competencia directa coa Armillaria. No 2017, a firma Hifas da Terra comezou a lograr os primeiros resultados favorables no laboratorio cos que frear o desenvolvemento do parásito.

Desenvolveron unha solución a base de fungos antagonistas autóctonos e un tecnosol específico

A aplicación do produto no campo fixérono mediante micotecnosoles, un produto no que se combinan diferentes fungos e tecnosoles, solos deseñados á carta en función da súa finalidade. Trátase dunha solución edáfica sostible na que tamén participou a firma Edafotec. Así, desenvolveron un micotecnosol específico no que, ademais de incluírse tratamentos contra o patóxeno mediante a incorporación de fungos antagonistas, ofrece a oportunidade de mellorar as condicións de fertilidade e estrutura do solo.

Resultados

Segundo indican as firmas promotoras, os primeiros resultados evidencian que os fungos antagonistas á Armillaria sobreviven no campo e son capaces de medrar e colonizar nas plantas. Durante o 2019 recolleron datos de crecemento das plantas tratadas e daquelas que non recibiron tratamento para comparar a incidencia e continúan a facer mostraxes para estudar a evolución das cepas. Estas probas fixéronas tanto en macetas como en parcelas da adega Pazo de Señoráns, onde a Armillaria leva anos causando problemas. O ataque dos patóxenos de Armillaria non só afecta ás cepas infectadas, que acaban por morrer, senón que trala súa reposición, as novas vides tamén se ven afectadas. Estas novas plantas desenvólvense con normalidade ata que entran en produción, e a partir dos 4 ou 5 anos é cando comezan a verse os primeiros síntomas e a decaer as plantas. Os ensaios feitos ata o momento amosaron que o Micotecnosol funciona como unha barreira fúnxica e protexe as novas plantas que foron repostas. Toma de datos de cepas de vide infectadas co patóxeno e tratadas con Micotecnosoles. Ademais, os promotores do Micotecnosol indican que os formulados que se desenvolveron para proporcionar o crecemento de fungos antagonistas presentan compoñentes orgánicos e unha serie de nutrientes que funcionan como fertilizante para o viñedo. O plan conta co apoio do Centro para o Desenvolvemento Tecnolóxico Industrial (CDTI) con fondos FEDER da Unión Europea a través do Programa Operativo plurirrexional de Crecemento Intelixente 2014-2020. O proxecto recibiu unha axuda parcialmente reembolsable de 346.674 euros.

As afeccións fúnxicas da madeira da vide son unha das principais ameazas para os viñedos na actualidade. As enfermidades de Petri e do Pé negro, nos viñedos novos; e a Eutipiose, o decaemento por Botryosphaeria e a Iesca, nas cepas adultas; son algunhas das afeccións máis prevalentes. A falta de tratamentos efectivos cos que combatelos efectos, xunto co elevado número de patóxenos asociados a elas, fan que se converteran nun dos retos para a viticultura.

Non existen tratamentos curativos para erradicar a infección provocada polas enfermidades da madeira da vide

“A día de hoxe non existen estratexias de control curativas, nin químicas nin biolóxicas, que sexan capaces de erradicar a infección provocada polos patóxenos fúnxicos asociados ás enfermidades da madeira da vide”, explica Pilar Martínez, investigadora da Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (Evega), que está a abordar na súa tese o estudo destas afeccións.

Os primeiros resultados do seu traballo, que foron presentados no Congreso Internacional de Enfermidades da madeira da vide en Canadá, amosan que facer podas temperás podería ser unha estratexia para previr estas enfermidades.

Adiantar a poda a novembro

“Observamos que a incidencia das infeccións foi, en xeral, moi baixa tras podas temperás realizadas a mediados do outono, no mes de novembro, en comparación coas podas tardías, feitas a finais do inverno, no mes de febreiro, nas que aumentou a presenza destes patóxenos”, concreta a investigadora.

Aínda que estas conclusións son provisionais, xa que se basean nos resultados do primeiro ano de estudo, ofrecen unha vía de prevención fronte ós efectos destas afeccións. Ademais, céntranse nunha fase do ciclo da vide, a poda, na que de forma natural se producen infeccións por estes patóxenos nas feridas realizadas á planta, causando, có tempo, a aparición destas enfermidades.

O estudo realizouse en viñedos de Valdeorras, Ribeiro e Rías Baixas para tentar abarcar as distintas áreas climáticas de Galicia

Os resultados obtidos abren a posibilidade a variar a época de poda no viñedo, que en moitas zonas de Galicia adoita atrasarse ó final do inverno. Porén, a investigadora incide en que os resultados se centran nunhas zonas concretas e que é preciso combinar outras prácticas preventivas. “Baixo as condicións climáticas e ambientais das áreas concretas galegas nas que se está levando a cabo o estudo, poderíamos recomendar realizar podas temperás, que combinadas con outras medidas de control, poderían reducir as infeccións”, matiza a investigadora.

As investigacións foron realizadas en distintos viñedos situados en tres das cinco denominacións de orixe (DO) galegas. En concreto, leváronse a cabo no Ribeiro, Valdeorras e Rías Baixas. “Na medida do posible, tentamos abarcar as distintas áreas climáticas e vitivinícolas de Galicia”, concreta a experta.

Prevención e control, as únicas ferramentas para reducir danos

Hoxe en día, non existe ningunha solución para atallar os efectos destas enfermidades. “As únicas medidas que podemos empregar actualmente son de prevención e control”, explica Pilar Martínez. Neste sentido, estanse a empregar estratexias cun enfoque interdisciplinario no que se integran distintas medidas.

Óptase por medidas de prevención e control físicas, como a termoterapia con auga quente, con outras alternativas biolóxicas que implican o uso de axentes de biocontrol.

O tratamento das feridas da poda ou a eliminación dos restos vexetais infectados son prácticas coas que reducir os riscos

Prácticas culturais axeitadas como a protección das feridas da poda ou a eliminación dos restos vexetais infectados, tanto no viveiro como nos viñedos, contribúen tamén a reducir o risco de infección.

Recomendacións

A experta incide na importancia que teñen estas enfermidades no viñedo. “Viticultores e viveiristas teñen que ser conscientes de que as probabilidades de que fungos asociados ás enfermidades da madeira infecten as súas vides son moi altas”, apunta. Estas afeccións implican un impacto económico e perdas de rendemento substanciais polo que, Martínez recomenda non esperar a ter o problema para comezar a atallalo.

A experta aconsella empregar prácticas de manexo integrado de prevención e control, que contribúan a reducir as infeccións por estes fungos para conseguir minimizar o impacto económico que causan. A investigadora recorda que é moi importante mellorar a calidade fitosanitaria das vides producidas nos viveiros.

En canto ós viñedos, Martínez incide en coidar as plantas dende o momento da súa plantación, evitando realizar podas severas e protexendo as feridas, para así tentar previr ó máximo as infeccións por estes fungos.

A agricultura de conservación, cun mínimo laboreo, apórtalle vantaxes ó solo como a reducción da erosión. Tamén contribúe a manter máis carbono no chan, o que axuda a frear o cambio climático. Falamos co presidente da Asociación Española de Agricultura de Conservación (Aeacsv), Jesús Antonio Gil Ribes. -Que técnicas propias da agricultura de conservación se foron incorporando á produción agrícola intensiva? As técnicas principais que se foron incorporando son a sementeira directa nos cultivos herbáceos extensivos e o uso de cubertas, principalmente vexetais, nos cultivos leñosos. -Que pode achegar a agricultura de conservación á produción agrícola fronte aos retos que se presentan ao sector hoxe en día? Avalada por unha gran cantidade de estudos, a agricultura de conservación achega o seu gran de area para facer fronte aos retos, non só no ámbito ambiental, senón tamén no económico e social. É unha das prácticas agrarias máis eficaces para incrementar o secuestro do carbono atmosférico no chan e mitigar así o cambio climático. Unha superficie dunha hectárea baixo sementeira directa compensaría nun ano as emisións dun coche que fixese un percorrido por estrada de máis de 12.260 km.

"A agricultura de conservación é capaz de reducir até nun 90% as taxas de erosión"

Un dos retos máis importantes aos que se enfronta o sector en España é frear os intensos procesos erosivos que se dan en gran parte dos nosos chans. O noso país é, debido ao relevo e ás condicións climáticas, moi vulnerable aos procesos de erosión, con taxas medias de perda de chan de 3,5 toneladas por hectárea e ano. Neste sentido, a agricultura de conservación é capaz de reducir até nun 90% as taxas de erosión respecto da agricultura convencional, grazas á presenza dunha cuberta vexetal permanente sobre o chan e á supresión do laboreo. -É rendible este tipo de prácticas ligadas á agricultura de conservación? As técnicas de agricultura de conservación tamén teñen que dicir moito neste sentido. Grazas á supresión do laboreo e á redución do consumo de combustible e das horas de traballo, os custos das operacións redúcense ao redor dun 20%. Se a isto unimos que as producións se manteñen con respecto aos sistemas de manexo baseados no laboreo e mesmo se incrementa en anos secos, o beneficio para o agricultor increméntase.

"A supresión do laboreo e á redución do consumo de combustible permite aforrar ao redor dun 20%"

Pero, ademais, a agricultura de conservación pode achegar outros beneficios como o aumento da biodiversidade, a redución da contaminación nas augas, o secuestro de carbono e o aumento da materia orgánica no chan, entre outros moitos temas, para os que prácticas como a sementeira directa ou as cubertas vexetais en cultivos leñosos tamén ten respostas. -E fronte á dispoñibilidade de auga para os cultivos, que pode facer este tipo de agricultura? Os estudos realizados permítennos afirmar que, grazas á mellora da estrutura do chan e ao incremento da infiltración da auga no perfil edáfico, os cultivos baixo sementeira directa teñen unha maior dispoñibilidade de auga nos períodos críticos de crecemento. Hai estudos que constataron que os chans baixo prácticas de agricultura de conservación tiñan un contido de humidade maior que en chans labrados (un 3% superior), o que equivalía a uns 22mm de aforro de auga. Así, os cultivos baixo agricultura de conservación teñen unha maior resistencia ás secas, ao ter unha maior dispoñibilidade de auga que os chans labrados. -Outro dos procedementos fundamentais da agricultura de conservación son as cubertas vexetais, son aptas para todo tipo de cultivos? A cales se adapta mellor? En principio son aptas para todos os cultivos leñosos. O que debemos é axustar o manexo da cuberta ao manexo do cultivo para que non interfiran nel. De feito, xa se aplican na cuarta parte da súa superficie en España. -Nos últimos anos, no sector vitícola son moitos os produtores que reduciron o laboreo e optaron por deixar coberturas vexetais ás súas cepas. É a viticultura un dos sectores onde ten cabida a agricultura de conservación? Por suposto. De feito, un dos cultivos leñosos principais baixo agricultura de conservación é o viñedo. As cubertas, ademais de reducir a erosión e a escorrentía, melloran o tránsito da maquinaria polas rúas e axudan ao manexo da auga no chan. As cubertas extraen auga do chan e en determinadas condicións, o seu manexo permítenos mellorar a calidade da colleita ao controlar a auga dispoñible para a vide. En principio, as cubertas son viables na maioría dos cultivos tanto herbáceos como leñosos.

"Moitas veces o agricultor non dispón de medios nin asesoramento para usar a agricultura de conservación"

-Un dos principais obxectivos da agricultura de conservación é reducir o impacto sobre os chans, hai concienciación no sector agrícola sobre os problemas derivados da erosión? O agricultor normalmente só toma conciencia cando ocorren eventos de choiva de gran intensidade que provocan enormes arrastres do chan das súas parcelas. O que ocorre é que volve labrar "maquillando" estes efectos e non é consciente que a medio- longo prazo esa erosión vai provocar diminución de produtividade da explotación. En moitas ocasións o día a día, a falta de rendibilidade e a inercia de mentalidade e medios que leva o sector agrícola retarda a toma de decisións beneficiosas a curto e a medio prazo. A erosión é o maior problema ambiental, especialmente na España seca. -É receptivo o agricultor á agricultura de conservación? Cando se lle explica en que consiste a agricultura de conservación é receptivo, aínda que en moitas ocasións non dispón dos medios nin do asesoramento para poder aplicala. -Cales son os principais reparos para non optar directamente por este tipo de produción? O cambio de mentalidade é o principal escollo que presenta a implantación de novas (ou renovadas) técnicas na agricultura. Para os agricultores que se inician, a formación e a adaptación da maquinaria da explotación son os maiores inconvintes que perciben. De aí a importancia do apoio das Administracións, sobre todo nos primeiros anos, a través das axudas agroambientais para axudar a esa transición.

"O 25% dos cultivos leñosos e o 9,9% dos herbáceos prodúcese con técnicas de agricultura de conservación"

-Notouse evolución? Desde que o Ministerio de Agricultura comezou a incluír na enquisa sobre superficies e rendementos (Esyrce) en 2009 datos sobre agricultura de conservación, o número de hectáreas aumentou. En España, pasouse de 1.066.186 hectáreas con cubertas (vexetal espontánea, sementada e inerte en cítricos, froiteiras de pebida, froiteiras de óso, viñedo, oliveiral e outros leñosos) en 2009, a 1.301.174 hectáreas. No caso de sementeira directa, nese mesmo ano contabilizábanse 274.52 hectáreas fronte ás 697.534 hectáreas cultivadas con esta técnica no 2018 . Na actualidade, o 25,1% dos cultivos leñosos e o 9,9% dos principais cultivos herbáceos (cereais, xirasol, millo forraxeiro e outros cereais forraxeiros) manéxanse baixo técnicas de agricultura de conservación. -Que implantación ten a agricultura de conservación en España? España é o país cunha maior implantación dos sistemas de agricultura de conservación en Europa. Respecto de Galicia, a implantación en cultivos herbáceos é moi baixa, pero en cultivos leñosos supón un 64,3% (Esyrce 2018) da superficie destes cultivos, implantando o uso de cubertas en 28.356 hectáreas das 44.123 hectáreas cultivadas. -Que están a facer outros países, sobre todo de Latinoamérica, onde o peso da agricultura de conservación é máis destacado? En Europa, e baixo o paraugas da política agraria común (PAC), a agricultura de conservación está a fomentarse como parte das medidas para levar á agricultura cara a un sistema máis sustentable, principalmente desde o punto de vista ambiental. Avanzouse, aínda que ao noso parecer queda moito por facer. Os cambios son lentos e dependen moito do orzamento dispoñible na UE. A irrupción do programa 4/1000 de aumento do carbono do chan pode ser clave respecto diso. Ademais, na Comunidade Europea déronse conta os políticos do potencial como sumidoiro de carbono dos chans baixo técnicas de conservación. En Latinoamérica, debido á estrutura tanto das explotacións como de normativa e subvencións, a evolución foi moi diferente implantándose amplamente debido principalmente á redución de custos e á falta de man de obra.  

O Servizo de Explotacións Agrarias organiza unha xornada técnica sobre o uso sustentable de produtos fitosanitarios na viña. O obxectivo da sesión é amosar a problemática dun uso irracional destes produtos empregados na viticultura e das consecuencias que teñen tanto para o medio como para a elaboración do viño. A xornada celébrase o próximo día 21 de novembro no Edificio Administrativo da Xunta en Pontevedra. A actividade está dirixida ás persoas que desenvolven o seu traballo no sector vitivinícola. Nela abordaranse temas como o uso do sulfato de cobre, a presenza de residuos fitosanitarios no viño ou o desenvolvemento de aplicacións orientadas a facilitar información sobre estes tratamentos no viñedo. A inscrición é obrigatoria e gratuíta mediante a solicitude que poderá descargarse neste enlace e que deberá enviarse á dirección de correo electrónico: explotacionsagrarias.cmr.pontevedra@xunta.gal. Os interesados poden solicitar máis información no teléfono 886 206 586 e consultar aquí o cartel da xornada. Detallamos o programa da xornada: 9.00 horas. Rexistro de asistencia. 9.30 horas. Acto de apertura. 9.45 horas. Antecedentes e evolución do emprego de fitosanitarios nos viñedos: desenvolvemento agrícola vs. contaminación ambiental. Raquel Chaves, doutora en Medio Ambiente e Recursos Naturais pola Universidade de Santiago de Compostela. 10.45 horas. O uso do cobre nos viñedos: potenciais perigos e a súa relación co manexo do solo. David Fernández, departamento de Bioloxía Vexetal e Ciencia do Solo da Universidade de Vigo. 11.30 horas. Regulamentos 1107/2009. Aprobación de materias activas na Unión Europea. José Luis Alonso, director da Unidade de Produtos Fitosanitarios. INIA. 12.15 horas. Descanso – café. 12.45 horas. Influencia de formulacións comerciais na composición aromática dos viños. Beatriz Cancho do departamento de Química Analítica e Alimentaria da Universidade de Vigo. 13.30 horas. Residuos de fitosanitarios en viños e solos de viñedos. Estudo analítico. Isaac Rodríguez, departamento de Química Analítica da Universidade de Santiago de Compostela. 14.15 horas. Fin da xornada da mañá. 16.00 horas. Exposición laboral durante a realización de actividades en viñas tratadas con produtos fitosanitarios. Francisco Días do Centro Nacional de Medios de Protección (Cnmp). INSST. 16.45 horas. AppFitovit. Proxecto piloto de desenvolvemento dunha App para o servizo de información fitosanitaria do viñedo galego. Juan Carlos Vázquez da Estación Experimental de Viticultura e Enoloxía de Ribadumia (Agacal – Evega). 17.30 horas. Clausura da xornada.

Os tratamentos fitosanitarios están presentes no día a día do viñedo para facer fronte a problemáticas como o aumento excesivo da vexetación herbácea, a presenza de diferentes insectos (mosquito verde, a araña vermella, ou mesmo algúns procedentes dos bosques, así é o caso da Altica quercetorum) e, sobre todo, para atallar enfermidades fúnxicas responsables da maioría das perdas que poden orixinarse nos viñedos. Pero, que queda destes compostos no viñedo e que pasa ó viño? O Grupo de Cromatografía e Quimiometría, do departamento de Química Analítica, da Universidade de Santiago, situado no Instituto de Investigación e Análise Alimentaria (IIAA), mantén unha das súas liñas de investigación centrada precisamente no desenvolvemento e aplicación de métodos de análises que permitan comprender o comportamento dos fitosanitarios empregados en viticultura. Nos últimos anos, estes traballos estiveron financiados polo proxecto Vinovert, pertencente ao programa Interreg Sudoe, baixo a supervisión do profesor Isaac Rodríguez, e centráronse en investigar a presenza e persistenza dos residuos destes produtos fitosanitarios no viño e nos solos de viñedos.

Unha mínima parte dos residuos derivados dos tratamentos fitosanitarios permanecen no viño e os solos

Os resultados obtidos polo Grupo evidencian as dificultades para evitar que, polo menos, unha fracción dos compostos empregados no tratamento de pragas do viñedo alcance o produto final, o viño, ou permaneza no chan. Os niveis de residuos presentes nos viños son, na súa maioría, mínimos e sitúanse moi por debaixo das marxes legais fixadas para uva de vinificación, e mesmo das recomendacións da Organización Internacional da Vide e o Viño (OIV) que recomendan que os residuos de fitosanitarios en viños non superen o 10% dos MRLs fixados para uva de vinificación. Unha parte dos resultados do proxecto, que conta coa participación de distintos organismos nacionais e internacionais presentáronse nunha xornada técnica celebrada na adega Martín Codax, outro dos socios galegos do consorcio Vinovert. O traballo incide nalgúns aspectos que pasan desapercibidos e que son fundamentais para lograr unhas prácticas máis sustentables no viñedo.

Valores mínimos de contaminación

Á hora de avaliar a presenza de residuos nos viños xorde unha dificultade engadida e é que a maioría dos países europeos carece dunha lexislación específica que regule esta cuestión, fóra de Suíza que conta cunha norma respecto diso. Con todo, no resto de países establecéronse uns valores máximos para diferentes principios activos, presentes nos tratamentos fitosanitarios, que son aplicables a uva de mesa ou uva para vinificación, pero non a viño. En Europa, durante anos o uso destes produtos estivo suxeito, sobre todo, a criterios de sustentabilidade económica e lexislativos que limitan a concentración máxima de residuos (MRLs) en uva de vinificación. Adicionalmente, nos últimos anos, entraron máis factores en xogo que condicionan o uso de fitosanitarios. Entre estes últimos figuran criterios de sustentabilidade ambiental, á que se suma que os consumidores estean cada vez máis preocupados pola presenza de residuos derivados destes tratamentos, así como a presión das distribuidoras e comercializadoras cunhas esixencias en canto a residuos maiores que as impostas pola lexislación Europea. Unha parte dos produtos fitosanitarios que se aplican no viñedo permanecerán en uva no momento da vendima. A partir deste momento, os factores de transferencia ao viño son moi variables dependendo do modo de elaboración (fundamentalmente maceración de mosto con ou sen contacto con hollejos) e, sobre todo, das características de cada principio activo. En todo caso, a fracción de cada fitosanitario que alcanzará o viño vén determinada tamén polos factores de disipación existentes en campo, desde o momento da súa aplicación ata a vendima.

Existen técnicas para detectar no viño o 90% dos principios activos dos tratamentos fitosanitarios

Dentro do proxecto Vinovert, no IIAA desenvolveron e aplicaron técnicas de análises que cobren a maioría dos fitosanitarios de natureza orgánica empregados para combater as diferentes pragas que afectan ó viñedo. A lexislación de fitosanitarios non é estática, senón que cada ano autorízanse novos principios activos, á vez que varían os MRLs dos xa autorizados, ou mesmo se prohibe o seu uso dependendo do coñecemento sobre os seus efectos na saúde de consumidores e o medioambiente. O uso das sales de cobre comezou a restrinxirse nesta campaña. En xeral, a tendencia é a que a lexislación sexa cada vez menos tolerante e que as concentracións máximas permitidas sexan menores, como o caso dos sales de cobre, cuxa utilización empezou a restrinxirse por parte da Unión Europea na campaña do 2019. No outro extremo, dando a volta á situación, podémonos preguntar se, hai viños sen ningún tipo de residuos? "Desde os laboratorios nunca se chega a afirmar que un viño está libre totalmente de residuos, senón que se aclara que a concentración está por baixo dun valor determinado", concreta o experto. As técnicas para detectar estes residuos son cada día máis sensibles e "chegamos a poder rexistrar concentracións cada vez máis pequenas polo que sería recomendable establecer un limiar mínimo para poder discernir en que situacións o viñedo foi tratado cun determinado fitosanitario, ou cando a súa presenza no viño se debe a un proceso que denominamos como contaminación cruzada ou difusa", apela Rodríguez.

Residuos que quedan no chan dun ano para outro

A presenza de residuos de fitosanitarios non só afecta o viño, senón tamén ós solos dos viñedos que reciben de maneira directa entre o 80 e o 90% dos principios activos que se fumigan sobre o viñedo. Durante o outono, os compostos acumulados nas follas das cepas pasan tamén ó chan. A continuación, estes compostos poden ser arrastrados polas augas de escoamento, penetrar no chan e acumularse nas capas superficiais do terreo. Os estudos realizados na USC (algúns deles aínda en marcha) determinaron a presenza de residuos de diferentes fitosanitarios en solos de viñedo en mostraxes a principios de primavera que proveñen de campañas anteriores. "O control de solos é un aspecto fundamental á hora de considerar o paso dunha parcela dun sistema de produción convencional a ecolóxico", especifica o doutor.

Os residuos do tratamento acumúlanse no chan e poderían afectar a colleitas dos anos seguintes

Ademais de respectar os prazos temporais esixidos pola administración, é necesario garantir que os chans das parcelas se atopen libres de fitosanitarios ao final do período de transición. "Aínda que a conclusión é obvia, reducir os niveis de certos compostos a valores non detectados en parcelas que foron tratadas durante dúas ou tres décadas non é tarefa fácil", recoñece o experto. Unha posible explicación dos problemas de contaminación cruzada detectada en viños podería ser a re-absorción destes compostos pola vide desde o chan ou a súa mobilización desde o tronco da planta. Outra posible fonte de contaminación difusa son os procesos de transporte aéreo. As características propias da viticultura (concentración de parcelas nunha mesma área, uso de atomizadores cada vez máis eficaces no proceso de fumigación, existencia de correntes de aire, limitada superficie dalgúns viñedos) favorecen os procesos de transporte aéreo dos fitosanitarios, afectando a viñedos situados en zonas próximas.

As características propias da viticultura favorecen o transporte aéreo dos fitosanitarios, afectando a viñedos próximos

A persistencia dalgúns fitosanitarios no solo do viñedo e os procesos de transporte aéreo poden ser responsables de pequenas cantidades de residuos de fitosanitarios en viños elaborados a partir de uva que non foi tratada con estes compostos. "Detectamos residuos que corresponden con tratamentos que non figuran no rexistro do viticultor e non é probable que se tratase dun esquecemento á hora de anotalos, xa que as cantidades son tan pequenas que leva a pensar que a súa orixe sexan procesos de contaminación difusa", concreta o químico. Os problemas de contaminación cruzada ou difusa non son significativos, nin desde un punto de vista lexislativo nin de seguridade do produto, pero supoñen un problema no caso de afectar a produtos comercializados coa etiqueta de produción ecolóxica, ou que se vaian a distribuír en mercados onde o principio activo non se atopa autorizado, dado que non existe unha lexislación internacional harmonizada.

"A posibilidade de atopar residuos mínimos de fitosanitarios en viños ecolóxicos é cada vez maior"

Neste senso, "sería recomendable establecer uns limiares mínimos de concentración que permitan incrementar a seguridade dos produtores e que substitúan á especificación de 'residuos non detectables' por residuos inferiores a un determinado valor", explica o investigador. O experto apunta a que dado que os laboratorios de análises son capaces de medir e detectar concentracións cada día máis baixas, a posibilidade de atopar residuos mínimos de fitosanitarios en viños coa etiqueta de produción ecolóxica é cada vez maior. Todo vai en función da historia do viñedo e das prácticas agronómicas dos viticultores veciños. "Comprender estes fenómenos require, en primeiro lugar, concienciar ao sector vitivinícola da necesidade de obter este tipo de información, ademais de manter os traballos de mostraxe e medición en campo de maneira periódica, durante anos, para comprender a evolución dos fitosanitarios nos solos dos viñedos, avaliando a súa disipación ou persistencia", apunta o experto. Por outra banda, Rodríguez tamén incide na importancia de ter en conta o risco que supón o uso de fitosanitarios para os viticultores que se ven expostos a eles durante a súa aplicación e a doses moi superiores ás que se atopan nos produtos que reciben os consumidores. A observación de boas prácticas de traballo, o uso de equipos de protección individual e a xestión de residuos, desde envases até augas de lavado de equipos de fumigación, son aspectos crave para controlar a exposición a estes compostos e protexer o medio ambiente fronte a descargas inadvertidas.

Os coñecidos como viños de xeo, normalmente viños doces, elabóranse a partir de uvas que se vendiman conxeladas, de forma natural, na propia cepa. En España son poucas as adegas que apostan polos viños de xeo, e na práctica totalidade dos casos, a conxelación da uva realízase na adega, unha vez colleitada.

En Palencia, as Adegas Señorío de Valdesneros, optaron por facelo do mesmo xeito que nas zonas de Alemaña, Austria ou Canadá, que deron orixe a esta particular variedade. Se a iso sumamos que se elabora a partir dun tempranillo, o resultado é toda unha rareza en España, na que levan traballando dende 2010. O seu enólogo, Rubén Montero, compartiu a súa experiencia na xornada técnica sobre o uso do frío na elaboración do viño organizada pola Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (Evega), en Sober.

A idea de sacar adiante un viño de xeo xurdiu na época de estudante do enólogo. Unha experiencia co viño de xeo na zona do Penedés, coa conxelación da uva na propia adega, serviulle de inspiración. Pero no seu caso quixo ir máis lonxe e apostar pola conxelación na parra. “Se algo nos sobra en Palencia é frío”, salienta.

A súa experiencia na elaboración do Amantia, o seu viño de xeo, enmarcado na Denominación de Orixe Arlanza, comezou con 6.000 quilos de uva, cos que pretendían alcanzar as 2.000 botellas. Porén, tras un proceso laborioso minguaron as súas expectativas ata situarse a produción en ao redor das 1.300 botellas.

Os primeiros obstáculos chegan na prevendima

Atrasar a vendima para a elaboración desta variedade de viño invernal leva parellos obstáculos aos que o adegueiro debe facer fronte. A experiencia fíxolle sorprenderse cos contratempos que tiveron que salvagardar. Os primeiros atrancos chegan cos ataques de paxaros e toda clase de insectos (abellas, avespas…) que ven nestas uvas un alimento cando xa empeza a escasear a comida.

A Botryte e unha desecación excesiva que leve a unha sobremaduración e pasificación eran, en cambio, problemas que xa contemplaran como posibles. Sen embargo, sorprendeulles máis o roubo que sufriron o primeiro ano. “A xente cría que esas uvas as deixáramos e que non as iamos utilizar e levábannas para facer o seu viño. Solucionámolo cerrando a leira”, apunta Montero.

A vendima, o momento decisivo

A vendima adoita comezar nesta zona a partir de mediados de outubro ou mesmo a finais dese mes, unha vendima xa por si tardía, co frío ás portas. Pero para o viño de xeo haberá que agardar ata as xeadas.

Vendiman logo de días de xeadas e antes do amencer xa que a temperatura debe oscilar entre os -3 e -5 graos

A súa experiencia lévalles a realizar este proceso habitualmente en decembro. Necesitan unha temperatura de entre -3º e -5º polo que deben asegurarse unha boa xeada. “Polo xeral esperamos a que estivese xeando polo menos tres días para aproximarnos a esa temperatura. É o momento máis decisivo. Ten que ser un proceso rápido, e por iso empezamos xa antes do amencer”, explica Montero.

Prensado

Realizan o prensado seguindo a lóxica empregada para o resto dos viños, pero adaptada a este en particular. Utilizan unha prensa neumática cunha presión máxima de 1,8 bar nun prensado directo e sen debagar, xa que o cangallo está completamente seco nesta época do ano. A propia uva actúa como filtro, retendo os cristais de auga, para obter un mosto máis concentrado. As uvas quedan totalmente sólidas, o que os obriga a realizar bastantes desmiuzados.

O control da temperatura é clave nesta etapa do proceso. Así, se a uva chega aos -7 graos -como chegaron a probar algún ano- increméntase a gradación do alcol ata poder alcanzar os 30 graos de alcol probable pero tamén baixa o rendemento e complícase o prensado. “Para nós eses 30 graos de alcol probable eran excesivos e o prensado complícase xa que hai que alongalo no tempo”, explica. Por iso coidan que a temperatura estea ao redor dos -3 graos para obter 22 graos de alcol probable.

Protección contra a Botryte
Someteron os seus viños de xeo tamén a tratamentos contra a Botryte, debido á incidencia deste fungo nesta época do ano. Protexen o mosto da acción das encimas da Lacasa, para evitar oxidacións prematuras e que se escureza. Unha atmosfera inertizada e a protección dos mostos cun sulfitado rápido, segundo o prensado de 5 gramos hectólitros, son algunhas das medidas que empregan na elaboración do viño.

A fermentación

Optan por un desfangado estático e unha fermentación normal onde, de novo a temperatura é condicionante e o factor máis limitante. Buscan alcanzar os 10 graos de temperatura na adega, que adoita atoparse a uns 5 graos nesa época.

Cunha fermentación tan lenta créanse lías moi grosas, e producese unha crianza sobre lías con aromas a panificación e fermento

Nun viño onde os azucres están tan presentes, os fermentos deben estar tamén adaptados. O enólogo realiza unha sementeira de fermentos comerciais resistentes tanto ás temperaturas baixas como á elevada presenza de azucres.

“Interésanos que a fermentación chegue aos 13 graos de alcol ao longo do catro meses, polo que ao chegar aos 12 graos, elimino a calefacción da adega. Os propios fermentos retárdanse pola temperatura”, concreta Montero. Cando os fermentos deixaron de actuar e xa case non se desprende gas carbónico, procédese ao sulfitado e a trasega para logo repousar e que o viño se estabilice durante catro meses en barrica.

Na fermentación aprécianse aromas que lembran ás variedades de Tokaji e Sauternes, que logo no viño desaparecen. Ao ser unha fermentación tan lenta créanse lías moi grosas, case se produce unha crianza sobre lías, que achega aromas a panificación e a fermento.

O resultado final

Tras catro meses en barrica, proceden a unha microfiltración e o envasado do viño. Un viño de xeo de cor ámbar, que o converte xa nunha rareza enolóxica, brillante e limpo. “Ten unha potencia de aromas, todos moi sutís, a froitas moi maduras. Uvas pasas, ameixas, mel, orellóns, cun fondo floral”, destaca Rubén Montero.

Con case 140 gramos de azucre, chama a atención que é un viño bastante fresco, xa que ten tamén unha acidez elevada. “Moita xente cre que é un Moscatel ou un Pedro Jiménez, porque ten unha concentración de azucre alto, pero non é así”, puntualiza o enólogo. Os seus creadores cualifícano como un viño ideal como aperitivo ou para servir acompañando a unha sobremesa que non sexa excesivamente doce. O prezo: 25 euros a botella de 0,5 litros.

A Fundación Juana de Vega programou tres cursos dirixido ás persoas que se queiran formar na froiticultura e na viticultura e enoloxía. As actividades, para as que está aberto o prazo de inscripción, desenvolveranse en horario de tarde no Centro de Formación Agraria de Guísamo. O curso de froiticultura, que terá un total de 125 horas, desenvolverase de febreiro a decembro e ten un custo de inscripción de 200 euros. O Centro de Formación Agraria de Guísamo dispón dunha finca experimental que permitirá a realización da parte práctica da actividade. Os alunos farán todas as operacións necesarias para a implantación e mantemento de fincas frutícolas da zona atlántica. Para acadar eses obxectivos, o curso terá un carácter discontinuo, de cara a cubrir todas fases do cultivo. Farase desde a preparación do terreo para a plantación ata a colleita e transformación do produto final. En canto ás actividades formativas en viticultura e enoloxía, haberá un curso básico (100 horas, 170 euros) e outro avanzado (60 horas, 130 euros). Ambos cursos contarán con parte teórica e tamén práctica, pois o obxectivo é que os alunos ensaien cuestións como poda e atado da viña, a realización de inxertos, a instalación dun viñedo e o seu laboreo, ou a elaboración de viños e a práctica de catas. Para solicitar máis información ou inscribirse, pódese escribir a info@juanadevega.org ou chamar ó 981-65.46.37.

Un viveiro orientado á produción de variedades autóctonas de hortalizas, unha sociedade que está a recuperar o aproveitamento de soutos de castaña abandonados no Caurel ou unha iniciativa empresarial para xestionar e comercializar o mel de 600 colmeas en ecolóxico son algúns dos proxectos que pasaron nos últimos anos polo programa de emprendemento agroalimentario da Fundación Juana de Vega. A través deste programa, a entidade, con sede en Oleiros, está a asesorar e apoiar a implantación de iniciativas innovadoras no ámbito rural. Nos tres anos que leva en marcha o plan de apoio ó emprendemento agroalimentario, presentáronse á convocatoria de tutelaxe máis de 200 iniciativas, das que a Fundación seleccionou unha trintena, 10 en cada edición. “Estamos moi satisfeitos pola marcha do programa e tamén polo dinamismo que percibimos. Hai moita xente que está vendo oportunidades no rural” -salienta o director da Fundación Juana de Vega, José Manuel Andrade-. “Arredor do 65 % dos emprendedores que se presentan ó programa son persoas que teñen unha actividade laboral pero que identifican unha oportunidade no rural á que queren adicarse”.

"Hai moitas persoas que están detectando oportunidades no rural. Percibimos un gran dinamismo" (José Manuel Andrade)

O perfil dos solicitantes é variado pero cunha característica común. O 75 % teñen formación universitaria superior, ben de sectores relacionados co agro, como enxeñerías, ben de licenciaturas alleas á agroalimentación. “O agro é un atractivo para o desempeño dunha actividade profesional”, valora José Manuel Andrade. O apoio da Fundación ós proxectos plásmase nunha tutelaxe completa, desde a idea orixinal ata a implantación da iniciativa. “En primeiro lugar, axudámoslle ós emprendedores a reflexionar sobre a súa idea empresarial, sobre o produto ou servizo que van ofrecer. Analizamos con eles cuestións como competidores, canles de comercialización máis axeitadas ou as necesidades de investimentos”, explica Andrade. “Tamén apoiamos directamente na implantación. Por exemplo, na fase de busca de financiación, acompañamos ós emprendedores ás entidades financieiras”. Gran parte dos proxectos que pasaron pola Fundación teñen un denominador común, o traballo con produtos de calidade como o galo de curral, as vacas cachenas, o mel ecolóxico ou a produción a gran escala de froitos do bosque (arandos, frambuesas, etc.). Outros céntranse en servizos para o sector agrario ou agroalimentario. É o caso de TasteLab, unha consultora especializada na testaxe de novos produtos alimentarios, ou dun proxecto innovador para o manexo de instalacións de porcino a través dunha aplicación móbil. Investigación A Fundación Juana de Vega completa o seu traballo no sector agroalimentario co apoio a proxectos de investigación, unha liña que se reforzará a partir deste exercicio. “Nos últimos anos estivemos financiando becas de estudo e investigación no exterior para profesionais galegos, pero démonos de conta de que un dos problemas que están a ter actualmente as universidades galegas e os centros de investigación de Galicia é a dificultade para reter talento, así que imos orientar máis recursos, dentro das nosas capacidades, a financiar proxectos de investigación en Galicia”, apunta o director da Fundación.

A recuperación de dúas variedades autóctonas de uva, branca lexítima e agudelo, mereceu o recoñecemento da Comisión Europea

Entre os traballos que xa impulsou a Fundación, figura o estudo e recuperación de dúas variedades de uva tradicionais de Betanzos, a branca lexítima e a agudelo, unha investigación na que tamén participaron o Csic e a Estación de Viticultura de Galicia (Evega). “Son uvas cun gran potencial pero que non se podían utilizar para viños comerciais porque non estaban recoñecidas como variedades”, explica José Manuel Andrade. O proxecto de posta en valor das dúas variedades autóctonas de uva mereceu o recoñecemento da Comisión Europea, que calificou este traballo como un exemplo das iniciativas innovadores que se poderían financiar a través dos plans de desenvolvemento rural. Outra investigación da Fundación no ámbito do viñedo centrouse na análise dos fungos, coma o mildeu, que afectan ás distintas denominacións de orixe galegas. A idea, comprobar o comportamento dos fungos nas distintas zonas e deseñar tratamentos fitosanitarios diferentes que permitan reducir custos e un menor impacto ambiental. A análise da baixa mobilidade de terras que hai en Galicia, un proxecto de recuperación do carballo en espazos públicos e forestais ou un estudo sobre o impacto da enerxía eólica no rural son outros dos traballos de investigación nos que está a colaborar a Fundación Juana de Vega, unha entidade centrada na canalización de novas oportunidades para o rural galego. Fóra do ámbito agrario, a Fundación impulsou a Escola Galega da Paisaxe e a Cátedra Juana de Vega no seo do departamento de Historia Contemporánea e de América da Universidade de Santiago.

Leonor Ruíz, investigadora do Instituto Murciano de Investigación y Desarrollo Agrario y Alimentario (IMIDA), participou nas xornadas Winetech Plus "Os novos camiños da viticultura e a enoloxía", recentemente celebradas en Santiago de Compostela, cun relatorio sobre "As variedades híbridas resistentes a enfermidades: o viño que producen, cero tratamentos fitosanitarios". En que consisten as novas variedades híbridas de vide residentes ás enfermidades? Trátase de realizar cruzamentos dirixidos, polo tanto non é nada que non aconteza na natureza de xeito espontáneo, só que neste caso eliximos as variedades: unha comercial que é sensible a unha enfermidade e outra variedade de vide que de xeito natural é resistente. Do que se trata é de escoller entre a descendencia aquelas que herdaron a resistencia da planta doadora. Posteriormente, a través de sucesivos cruzamentos coa variedade comercial poder introducir a maior parte das súas características agronómicas para poder elaborar o tipo de viño que nos interesa. Ao final obteremos unha nova variedade que é portadora da resistencia natural que foi doada por outra variedade e todas as características agronómicas e de calidade da variedade comercial. Pódese resentir a calidade do viño con estas novas variedades? Iso vai depender do número de xeracións coas que se cruce a variedade híbrida portadora da resistencia coa variedade comercial. Cantos máis cruzamentos sucesivos, máis idéntica será a calidade do viño á da variedade comercial. Variedade Regent, cultivada en Alemaña e resistente a enfermidades. O problema é que as variedades doadores que levan a resistencia teñen unhas características agronómicas e de calidade que non son desexables para a calidade do viño. De aí o interese de ir cruzando sucesivamente o híbrido coa variedade comercial de interese e ao final obtense unha variedade nun 99% idéntica á variedade comercial, co que a calidade do viño será idéntica e non vai haber problema. Cal é o grao de implantación destas variedades híbridas de vide en España? Creo que o noso centro, o Instituto Murciano de Investigación e Desenvolvemento Agrario e Alimentario (IMIDA), está a ser o primeiro nestes programas de mellora. Pero creo que cada vez terá máis interese porque a Unión Europea vai obrigar a diminuír a cantidade masiva de funxicidas que se utilizan na vide debido aos problemas de contaminación de chans e acuíferos.

"Con estas variedades os tratamentos fitosanitarios da vide en Galicia poderíanse reducir bastante"

En Galicia as condicións climáticas son moi diferentes a Murcia. É extrapolable esta liña de mellora xenética da vide á nosa comunidade? Creo que é precisamente en Galicia, onde chove tanto e máis se desenvolven as enfermidades fúnxicas da vide, onde se deberían iniciar xa estes programas de mellora porque ao final aínda que non obteñas unha variedade 100% tolerante ao mildeu ou ao oídio, simplemente se reduces os tratamentos fitosanitarios de 10 a 2 xa é un éxito, tanto en aforro para o viticultor, coma para a calidade e sanidade da uva, coma para o coidado do medioambiente. Hai mesmo variedades de vide que só necesitan entre 0 e 1 tratamentos. Cal é o grao de implicación das empresas privadas nestas variedades? O ideal é que haxa unha colaboración público-privada: os centros de investigación públicos que fagan a parte científica, e a parte privada que se encargue da parte de calidade e de terreos de ensaio para realizar estes cultivos.

 “En Alemaña máis do 80% da vide é de variedades resistentes a enfermidades”

Como se están a implantar estas variedades no resto de Europa? En Alemaña máis do 80% da superficie xa está cultivada coa variedade resistente, sobre todo a Regent. Que prazo de implantación en España destas novas variedades híbridas? Se se inicia agora o proceso, a media de implantación sería de entre 20 e 30 anos. Todo dependerá da cantidade de cruces entre o híbrido e a variedade comercial. Se hai un híbrido intermedio con características enolóxicas interesantes o prazo pódese acurtar. Que lle diría á opinión pública que ten reticencias á manipulación xenética? Neste caso é un programa de mellora xenética tradicional, é algo que se produce de forma natural dende sempre. Simplemente neste caso diriximos os cruzamentos, pero non facemos ningunha manipulación xenética: soamente diriximos o cruzamento do pole de dúas plantas.

Podes descargar aquí o relatorio completo.