Falar do Control Leiteiro é para moitos gandeiros pensar nos valores de calidade do leite como a porcentaxe de proteína, graxa ou o reconto de células somáticas, xa que son os valores que puntualmente destacan nas analíticas. Porén, como apunta Ramiro Fouz, veterinario e profesor da Universidade de Santiago de Compostela (USC), os datos que se recollen nestas analíticas, máis alá de ditos parámetros destacados, poden ser claves para a granxa, aportando información sobre puntos favorables, pero tamén indicadores de posibles problemas. “Cos datos do Control Leiteiro pódeste facer unha idea do que tes na granxa”, destaca. Fouz recordou que o Control Leiteiro é unha das ferramentas destacadas do programa de Mellora Gandeira co que conta Galicia e que cada ano analizan de media 1.850.000 mostras de leite procedentes de boa parte das ganderías de vacún de leite de raza frisoa da comunidade.

O Control Leiteiro galego analiza cada ano 1,8 millóns de mostras de leite. É o único de España en aportar niveis de ácidos graxos

Ademais, o Control Leiteiro galego é punteiro neste tipo de analíticas de leite en granxas. “A nivel nacional, o Control Leiteiro galego é o único que aporta niveis de ácidos graxos nas súas analíticas de forma sistemática, vaca a vaca e sen custe engadido na cota xeral”, sinala Fouz.

Parámetros de interese para a granxa

No marco das xornadas organizadas por Africor Pontevedra e celebradas recentemente en Lalín, Fouz abordou algúns destes datos claves que se inclúen nas analíticas do Control Leiteiro e que pasan máis desapercibidos para os gandeiros, aínda que poden resultar de gran utilidade.

Días en leite

Os días en leite (DEL) son a media de días que levan paridas as vacas. Debería coincidir coa metade da duración da lactación para esa gandería. Este valor pode ser un indicativo de problemas reprodutivos, cando tende á alza. Mentres, se estas cifras son moi baixas adoita deberse a un lote de vacas mercadas recentemente, vacas paridas de pouco ou á concentración de partos. Tal e como sinala Fouz, tamén cómpre ter en conta que esta baixada se pode deber a que haxa poucos efectivos para atender o volume de partos e traballo da granxa. Ademais, é importante ter presente que “cando aumentan os DEL, a graxa e a proteína tenden a aumentar e o leite a diminuír”, explica Fouz. Así, este valor é significativo para entender variacións das calidades e da produción de leite na granxa.

Leite corrixido por enerxía

O leite corrixido por enerxía exprésase na analítica como L. É un valor que aparece situado entre a produción de leite e a porcentaxe de graxa e que se estandariza para todas as vacas. Este dato permite ó gandeiro estimar canto leite produciría de máis ou de menos se diminuíse ou aumentase a graxa e a proteína do leite que producen as súas vacas. “Resulta un valor moi útil para comparar a produción de vacas de razas distintas entre si”, concreta Fouz.

Puntuación lineal

Nas analíticas, a puntuación lineal amósase como PL e expresa o nivel de células somáticas. Dado que non se poden facer medias con este valor, transfórmase nunha escala de tal xeito que un reconto de 50 células por mililitro representa un valor de 2 e increméntase de xeito gradual ata un valor máximo de 9 cando representa 6.400 células por mililitro. Escala de puntuación lineal. Este valor é tamén de gran utilidade para as granxas, xa que pode ser un aviso de alerta sobre cuestións como o secado, cando ese índice se dispara.

Ratio graxa/ proteína

Máis alá da porcentaxe de graxa e proteína, nas analíticas do Control Leiteiro tamén se inclúe unha ratio de graxa e proteína, un indicador metabólico que proporciona información sobre o estado de saúde dos animais e serve para detectar posibles afeccións dos animais. Así, os ratios baixos, inferiores a 0,9, son indicadores de acidose ruminal. Mentres, os ratios altos, superiores a 1,4, son indicadores de cetoses. Este é un dos indicadores que permite coñecer o estado de saúde da granxa mediante as analíticas.

Urea

É un dos indicadores de maior utilidade que aportan as analíticas do Control Leiteiro e que adoita pasar desapercibido para os gandeiros. “Non se lle dá o valor real que pode proporcionar esta analítica. É realmente valioso para lograr un bo equilibrio na ración do animal”, reivindica Fouz.

“As variacións na urea non teñen porque deberse a que a ración estea mal deseñada polo nutrólogo, pode haber outros factores para que a ración non estea equilibrada”

Cando os valores de urea son altos reflicten que hai unha falta de enerxía ou que sobra proteína (ou é moi dixerible) na ración. Neste caso, os valores adoitan situarse por encima de 280. Pola contra, os niveis baixos de urea adoitan presentalos vacas subalimentadas. “Estas variacións na urea non teñen porque deberse a que a ración estea mal deseñada polo nutrólogo, pode deberse a outras causas como non estar ben mesturada e producirse deste xeito unha ración que non estea ben equilibrada aínda que fose ben deseñada”, explica o veterinario. Ademais, a urea é un indicador que axuda a detectar problemas hepáticos do animal, posto que o fígado é o órgano que se encarga de destoxicar o amoníaco que se produce no rume, amoníaco que transforma en urea. “Os valores altos de urea indican que o fígado está soportando un traballo extra e é un órgano que hai que coidar moito, xa que é de gran importancia para as vacas, posto que se encarga de detoxicar o sangue, sintetizar proteínas e glucosa, transformar o amoníaco (que é tóxico para o animal) en urea, metaboliza lípidos ademais de ser depósito de elementos esenciais como o ferro, cobre ou vitamina B12...”, detalla Fouz. Por outra banda, a presenza elevada de urea é un indicador de que tamén hai moito nitróxeno nos ouriños desas vacas, o que produce un impacto maior da granxa a nivel ambiental.

Ácidos graxos

Galicia é a única comunidade onde as analíticas do Control Leiteiro inclúen os ácidos graxos, que foron dos últimos parámetros incorporados. A graxa do leite esta composta nun 94% de ácidos graxos e a proporción de cada un deles depende, en gran medida, do que acontece no rume, de aí que sexa importante telos en conta. Os ácidos graxos poden clasificarse en base a distintas cuestións como a lonxitude da cadea (cadea curta, media ou longa) ou o grao de saturación (saturados, monoinsaturados ou poliinsaturados). Nas analíticas identifícase a cantidade de ácidos poliinsaturados debido a que están presentes na maioría das forraxes e cereais como a soia ou o millo e porque poden proporcionar información sobre o aporte nutricional da ración. “Os ácidos graxos insaturados teñen propiedades antibacterianas, polo que as bacterias ruminais transfórmanos en saturados para que non lles sexan tóxicos á vaca. Se o leite presenta unha elevada cantidade de ácidos graxos poliinsaturados pode ser debido a que as bacterias non están facendo esta transformación de xeito correcto”, explica o experto. Un dos valores de referencia no caso dos ácidos graxos poliinsaturados é 0,09. Por outra banda, os ácidos graxos tamén se poden clasificar atendendo á súa orixe. Poden dar información sobre a saúde do animal e establécense tres tipos, que tamén aparecen identificados nas analíticas do control leiteiro: - DeNovo. Son ácidos graxos de cadea curta, prodúcense na glándula mamaria a partir do butirato e do acetado procedentes da fermentación ruminal, é dicir, proporcionan información sobre o estado do rumen da vaca. -Preformados: Ácidos graxos de cadea longa que proceden do alimento ou da mobilización das reservas corporais. -Mixtos: Trátase de ácidos graxos de cadea media que poden ser sintetizados na glándula mamaria ou proceder do alimento ou da mobilización das reservas corporais. Neste caso o importante é ver a tendencia, máis que ter un valor de referencia, de aí que nas analíticas apareza o valor e ó lado unha frecha (ascendente ou descendente segundo a tendencia) ademais dun valor entre paréntese que indica a evolución con respecto do mes anterior. “Cambian moito en función da alimentación, por iso é importante ver a evolución e non quedarse con valores de referencia”, detalla Fouz. En liñas xerais e de xeito práctico, para lograr bos resultados na granxa, Fouz recomenda manter os ácidos graxos Preformados o máis baixos posibles e os DeNovo canto máis altos mellor. Como valores de referencia das mellores granxas, os DeNovo atópanse en valores por encima de 29% (porcentaxe sobre o total de ácidos graxos do leite). Cando estes ácidos se sitúan por debaixo do 26%, poden non estar funcionando correctamente. Así, os ácidos graxos son indicativos do estado do rumen e poden ser preditores de problemas como o cuajar. Estes valores mudan con factores de variación como o número de partos, polo que Fouz recomenda sempre prestar atención ós datos tendo en conta o contexto da granxa e non perseguir esas cifras sen analizar o resto de información da gandería en cada momento. O experto reivindica a importancia dos datos facilitados polo Control Leiteiro como unha ferramenta de gran utilidade na toma de decisións da gandería.

A trazabilidade dos produtos sanitarios está a ser un dos condicionantes a ter moi en conta na concesión das axudas da PAC, tal e como sinalou o enxeñeiro técnico e asesor da firma Soaga, Manuel Crespo, durante a xornada informativa celebrada en días pasados na cooperativa Cobideza, en Lalín. As responsabilidades no manexo dos fitosanitarios repártense na actualidade entre as cooperativas e os produtores que empregan os produtos. As cooperativas están obrigadas a dispor, ó igual que os produtores, dun rexistro exhaustivo dos produtos fitosanitarios que xestionan e dende o 2015, deben ter, ademais, unha acreditación como vendedor autorizado. As cooperativas contarán cun libro de transaccións comerciais, onde rexistran os produtos que comercializan e un caderno cos tratamentos aplicados ós seus socios.

“Hai que ser moi conscientes da importancia que ten garantir a trazabilidade dos fitosanitarios por parte do produtor e das cooperativas”

Pola súa banda, os gandeiros teñen a obriga de rexistrar todos os produtos fitosanitarios que aplican no chamado libro de tratamentos, coñecido tamén como caderno de campo ou de explotación. “Tanto os produtores como as cooperativas teñen que ser moi conscientes da importancia que ten garantir a trazabilidade dos fitosanitarios, xa que de romperse o seguimento destes produtos incórrese nunha ilegalidade”, apunta Crespo. Produtores e cooperativas son os aplicadores directos dos fitosanitarios no campo e estes produtos están a ser un dos condicionantes para obter as axudas da PAC. “Cada vez máis, Europa mira cara unha produción sostible e busca un uso racional dos fitosanitarios, polo que todo o que se vaia facendo nesa liña vainos favorecer para a obtención de axudas con fondos europeos”, concreta. A xestión tanto dos fitosanitarios como dos rexistros estase a facer cada vez máis a través de aplicacións informáticas que facilitan o control e a dispoñibilidade de información por varios anos. “O uso de aplicacións facilita o labor dos gandeiros e tamén lles permite acceder dun xeito rápido e fácil ós rexistros de anos anteriores”, explica o enxeñeiro técnico.

Posibles cambios para o millo

Na actualidade, a normativa que regula en España o tratamento de fitosanitarios no campo é o Real Decreto 1311/2012. No marco desta norma estipúlanse diferentes controis para os fitosanitarios que se apliquen en función do tipo de cultivo. Mentres producións como a pataca están considerados como de consumo masivo, outros cultivos como o millo ou a herba clasifícanse como de non consumo masivo. A gran diferenza que implica esta clasificación é que a aplicación de fitosanitarios nos de consumo masivo é máis estrita e están sometidos ó control dun asesor. “Un agricultor que produza cultivos masivos non pode decidir o tratamento que aplica senón que debe ser un asesor o que indique os produtos a empregar e o supervise”, explica Crespo.

O aumento da produción de millo e do uso de fitosanitarios podería levar a que este cultivo sexa considerado como de consumo masivo

Nos últimos meses, nalgunhas zonas de Galicia coma Lugo, cunha gran produción de millo, a Xunta está xa a facer controis sobre os leitos fluviais para supervisar a presenza de restos de fitosanitarios. A Administración mesmo estuda declarar o millo como de consumo masivo, o que suporía un cambio na aplicación dos fitosanitarios, tal e como xa informou persoal da Administración en encontros con profesionais do sector. Na actualidade, en Galicia o 50% dos produtos fitosanitarios destínanse para o cultivo do millo, namentres anos atrás o viñedo copaba a maior porcentaxe. Así, 6 millóns de euros dos 12 que mobilizan os fitosanitarios en Galicia, céntranse nas producións de millo. O cambio de catalogación para o millo acarrearía que os fitosanitarios que os asesores escollan para os tratamentos se axusten á guía de Xestión Integrada de Praga (XIP) para este cultivo, proporcionada polo Ministerio de Agricultura, e que ofrecen unha orientación para conseguir un uso sostible dos fitosanitarios. “Temos que axustarnos na medida do posible a esas recomendacións que inclúen produtos con perfís menos lesivos para o medio ambiente”, indica Crespo.

O manexo dos fitosanitarios na granxa

Gandeiros e agricultores teñen responsabilidades directas no manexo dos fitosanitarios nas súas instalacións, que quedan xa recollidos nos artigos 38, 39 e 40 do decreto. Recollemos as principais esixencias que se deben cumprir cos fitosanitarios na granxa: -Transporte axeitado. Para evitar vertidos, o transporte debe facerse cos envases pechados e en posición vertical. Tampouco se deben facer cortes nos envases, xa que se poden producir vertidos accidentais. A normativa recolle que, na medida do posible, se debe evitar cruzar cursos de auga co produto, ben sexa xa na cuba ou no remolque do tractor. -Eliminación do produto sobrante. Unha vez rematada a aplicación de fitosanitarios nun cultivo está prohibido eliminar os excedentes nese mesmo cultivo xa que implicaría engadir unha maior cantidade. “Non podemos sobrepasar a dose de rexistro do produto nesa parcela, polo que debería calcularse con exactitude a cantidade precisa ou eliminar os excedentes noutra parcela”, indica o enxeñeiro técnico.

Os excedentes dos fitosanitarios non se poden eliminar na parcela onde se aplicaron para evitar sobrepasar a dose de rexistro

Ademais, o lavado dos aparellos de aplicación dos fitosanitarios debe facerse a unha distancia superior a 50 metros de leitos de ríos ou pozos para evitar a contaminación das augas. -Almacenaxe. Na granxa os fitosanitarios deben estar gardados nun espazo habilitado para esa fin e que cumpra coas medidas de seguridade axeitadas. Poden gardarse en armarios homologados, que dispoñen de pechaduras e que teñen ventilación natural ou forzada. Tamén poderían situarse nun habitáculo dentro da granxa que conte con ventilación e que estea separado por unha parede de obra do resto das instalacións. “Os fitosanitarios non poden estar na granxa mesturados con outros produtos e os espazos habilitados para gardalos deben cumprir unhas garantías de seguridade, senón ante unha inspección é probable que se penalice”, indica Crespo.

Na granxa os fitosanitarios deben gardarse nun espazo habilitado exclusivamente para ese uso

O espazo de almacenaxe tamén deben dispor de medidas para recoller, con garantías, os posibles derrames que se poidan producir. Ademais, tampouco se deben gardar próximos a sementeiras, aínda que estas xa veñan tratadas con fitosanitarios. É obrigatorio que os fitosanitarios estean identificados na granxa coas etiquetaxes orixinais e que sexan lexibles. “Non serve identificar o produto manualmente porque a etiqueta se despegou, é preciso contar cunha nova etiqueta que o distribuidor ou a cooperativa pode facilitar, xa que ante unha inspección carecer dunha etiquetaxe lexible é motivo de sanción”, explica. -Xestión dos residuos. Os produtores están obrigados tamén a devolver os envases dos fitosanitarios para a súa recollida, tratamento e reciclaxe. Os recipientes de produtos líquidos deben entregarse sen restos de fitosanitarios e logo de ser enxaugados con auga varias veces. “As cooperativas non poden recoller os envases con restos senón deberán ser recollidos logo por un xestor autorizado de residuos perigosos”,comenta Crespo.

Os agricultores teñen que gardar o xustificante da recollida dos envases de fitosanitarios por un período de 5 anos

O xustificante de entrega dos envases fitosanitarios tamén se debe incluír no libro da explotación. Os agricultores deben gardar o xustificante da recollida dos envases de fitosanitarios por un período de 5 anos, xa que neste prazo a Administración pode requirirlle esa documentación para asegurar a trazabilidade.