O conselleiro do Medio Rural, José González, visitou este sábado os soutos de Tuxe e Cambela, no concello ourensán do Bolo, que se encontran dentro do plan piloto de recuperación e conservación de soutos tradicionais nas provincias de Ourense e Lugo e que van mellorar a súa xestión a través das agrupacións forestais de xestión conxunta, ferramenta incluída na Lei de recuperación da terra agraria de Galicia. O conselleiro estivo acompañado polo director xeral de Planificación e Ordenación Forestal, José Luis Chan, o alcalde do Bolo, Alberto Vázquez, e polo presidente da Asociación de Veciños da Rigueira Tuxe, Javier García, colectivo que constituirá unha agrupación forestal de xestión conxunta dentro deste plan piloto. Precisamente este sábado presentouse esta entidade que, ao igual que a que se formará en Cambela, encargarase de xestionar estes terreos, ambas con apoio da Xunta, como co resto de agrupacións que se están a constituír no territorio galego. O titular de Medio Rural puxo en valor o carácter pioneiro desta entidade, que será das primeiras en constituírse dentro de Galicia como agrupación forestal de xestión conxunta, unha ferramenta que será chave na mellora destes espazos tradicionais tan representativos do bosque galego.

Plan piloto

O conselleiro puxo en valor o plan piloto para o fomento, recuperación e conservación de soutos, que abrangue ata sete espazos forestais en concellos das provincias de Ourense e Lugo: O Bolo (Tuxe e Cambela), Parada de Sil, A Veiga, Folgoso do Courel, O Incio e Paradela. En conxunto, tal e como sinalou o conselleiro, o plan piloto actúa nunha superficie total de 356,38 hectáreas, das cales 47,99 se corresponden co souto de Tuxe e 36,32 co de Cambela. Unha vez seleccionadas as zonas de actuación, deuse comezo aos traballos, que incluíron a revisión do parcelario, os estudos previos de investigación da titularidade e o apoio técnico e posta en marcha de agrupacións de xestión conxunta, unha figura da devandita Lei de recuperación que segundo o conselleiro “encaixa perfectamente” con este plan. Así, trátase de mellorar a xestión destes espazos mediante o labor conxunto, cun enfoque sustentable, para recuperar e poñer en valor os terreos, impedir o seu abandono e previr incendios forestais.

Cando o gran lume do Courel, no verán do 2022, a maior parte das terras queimadas en Vilar foron monte comunal e soutos de castiñeiros privados, ubicados arredor da aldea. Daquela, os soutos non frearon o incendio pola súa situación de abandono e pola extraordinaria potencia do lume, co que o lume chegou ás casas e mesmo queimou o museo etnográfico de Xan de Vilar. Falamos con Emilio Río, un dos poucos veciños que quedan na aldea, para coñecer a situación actual da recuperación do monte.

A recuperación do souto

“O souto é propiedade de todos os veciños, así como o monte comunal. O incendio afectou a todo o souto e ó monte comunal, aquí non quedou nada, ardeu todo. Só se salvaron catro casas. Agora pretendemos recuperar os soutos e o monte queimado, quitando toda a maleza, os castiñeiros queimados, e replantando con castaños novos. Deixarase algún que quedou vivo e faranse inxertos noutros”, explica Emilio.

A idea dos veciños é centrarse en primeiro lugar nunha zona de 20 hectáreas arredor da aldea

“Todo isto -engade- facémolo en común todos os veciños e a Xunta. De momento, todos os veciños están de acordo. Estamos facendo unha asociación de propietarios para que a Xunta poda actuar. A Xunta contratou unha empresa para que faga todo o papeleo e investigue os propietarios dos soutos, pero isto é imposible sen axuda dos veciños, que coñecemos o territorio. Non é fácil porque moitos veciños están fóra e hai que ir falando con todos. Moitos veciños saben que teñen soutos pero non poden identificalos pois levan moito tempo sen vir por aquí”. “Isto sería inviable particularmente, ten que ser en conxunto. De momento estamos implicados 11 propietarios, pero só 4 viven aquí na aldea, os outros andan por Madrid, Barcelona… É difícil conseguir concretar un día e hora para reunirnos, aínda que sexa telemáticamente, pero de momento imos avanzando. Tamén estivemos plantando árbores frutais nas fincas anexas á aldea, fáltannos por plantar máis e facemos un chamamento á xente que poda doarnos árbores frutais, que serían benvidos”, sinala. O proceso de recuperación avanza a modo. O que se fixo ata agora foi a creación dunha pista forestal, por parte da Xunta, e a retirada de parte dos troncos queimados.

Os soutos do Courel, alimento e protección

De sempre, os soutos arredor das aldeas sempre actuaron como sistema preventivo frente aos incendios, xa que son espazos ideais para poder apagalos pola menor velocidade de propagación das lapas, en comparación con zonas de monte baixo ou piñeirais. Pero neste caso, debido ás grandes dimensións do lume e á situación de abandono dos soutos, o de Vilar non funcionou como sistema preventivo e os castiñeiros arderon con facilidade, algo nunca visto polos veciños ata daquela. “Os soutos sempre foron vitais para a nosa aldea, pois aproveitabamos todo, as castañas e a madeira, que se vendía ou se usaba nas casas. Era unha grande riqueza para a nosa aldea. Hai bastantes variedades de castaña e traballábanse todas as que había porque eran todas boas, aquí non quedaba unha castaña abandonada. Os soutos sempre estaban limpos. Parte das castañas vendíanse e as outras consumiámolas en verde e en seco, había castañas todo o ano. Agora os sequeiros tamén arderon todos, non quedou ningún. Din que os queren recuperar, a ver se é certo…”, conta Emilio.

Os problemas do minifundio

A falta de marcos no souto é un dos problemas que se están atopando, de cara a poñer en marcha a agrupación forestal de xestión conxunta. ”O souto nunca estivo no catastro nin limitado por marcos, os veciños sabían cales eran os de cada un… pero moitos deses veciños están fóra ou morreron, entón agora é moi difícil o proceso de identificación dos propietarios. Había familias que tiñan un castiñeiro ou varios, e sabían identificalos, pero non había marcos. Agora mesmo ainda queda algún por identificar ou falar co propietario”, sinala o veciño. O proceso de posta en marcha da agrupación, así como traballos asociados, como a apertura dunha pista e a retirada de madeira queimada, contan co apoio da Xunta. Folgoso do Courel está enmarcado no ámbito de actuación dun fondo público-privado impulsado pola Administración autonómica para anticiparse aos incendios forestais. Este fondo opera en 26 concellos -cunha poboación total de 118.000 persoas- das comarcas do Courel, Valdeorras, Monterrei, O Barbanza e o Macizo Central de Ourense, afectados habitualmente polos incendios forestais.

Venda de carbono

Os veciños de Vilar mantiveron tamén unha reunión recente coa Asociación Forestal de Galicia para valorar a posiblidade de financiar parte da restauración do seu monte a través da venda co carbono que vaian capturar as masas forestais. O Rexistro estatal de proxectos de Absorción de CO2 dálle entrada ós montes restaurados tras un incendio forestal, a fin de que poidan captar fondos no mercado voluntario de carbono, por medio da venda do CO2 das masas rexeneradas.

O conselleiro do Medio Rural, José González, acompañado polo director xeral de Planificación e Ordenación Forestal, José Luis Chan, e pola alcaldesa de Folgoso do Courel, Dolores Castro, visitou este sábado o souto de Vilar deste concello lucense, onde os veciños están en proceso de constitución dunha agrupación forestal de xestión conxunta na súa superficie de máis 20 hectáreas que se viron afectadas polo incendio forestal de xullo de 2022. A Xunta de Galicia aposta polas agrupacións forestais de xestión conxunta e, por iso, no 2024 investirá 2,4 millóns de euros para impulsar estas figuras, que están incluídas na Lei de recuperación da terra agraria de Galicia. Ademais, para facilitar a súa constitución, o goberno galego puxo a disposición dos interesados os modelos de estatutos para estas agrupacións e tamén para constituír dereitos de usos e aproveitamento, publicados esta mesma semana nunha orde no Diario Oficial de Galicia.

O exemplo do souto de Vilar

No caso concreto do souto de Vilar estase a traballar para podelo recuperar e por iso leváronse a cabo unha serie de traballos para mellorar unha pista forestal que permitirá o acceso para a retirada da madeira queimada. O obxectivo, segundo o conselleiro, é “recuperar este extraordinario souto” e darlle unha finalidade máis, a de protexer ao núcleo de poboación fronte aos lumes. José González engadiu que os soutos teñen que ser, neste caso no Courel, unha infraestrutura preventiva fundamental. Os traballos realizados consistiron na colocación de pasos de auga naqueles lugares onde foi preciso e realizouse a mellora e ensanche da plataforma da pista mediante o pase con bulldozer, co obxectivo de posibilitar o acceso na zona de actuación para facilitar os labores de extinción de lumes. O titular do Medio Rural puxo en valor a decisión dos veciños involucrados neste proceso de creación dunha agrupación forestal de xestión conxunta para recuperar este souto afectado polo lume. Xunto a este proxecto piloto, José González destacou os outros que se están a levar a cabo nos concellos lucenses do Incio e Paradela, ademais de na provincia de Ourense en Parada de Sil, O Bolo e A Veiga. José González tamén quixo resaltar o reforzo do apoio do goberno autonómico ao sector da castaña para a recuperación de soutos e novas plantacións. Para estas accións, os orzamentos do 2024 contemplan unha inversión de 3 millóns de euros que permitirán continuar co incremento da superficie de castiñeiros en Galicia. A esta cantidade, hai que engadirlle os 500.000 euros que se concederán en axudas a aqueles soutos que se viron afectados polos incendios do verán de 2022.

Prevención de lumes

Folgoso do Courel está enmarcado no ámbito de actuación do fondo público-privado impulsado pola Xunta para anticiparse aos incendios forestais, que traballa en 26 concellos -cunha poboación total de 118.000 persoas- das comarcas do Courel, Valdeorras, Monterrei, O Barbanza e o Macizo Central, afectados habitualmente polos incendios forestais. Estes traballos preventivos están realizados baixo unha planificación “transversal e integral” do territorio, segundo resaltou José González, que lembrou que Inditex foi a primeira empresa en participar neste fondo, cunha achega de 9 millóns de euros, nunha folla de ruta deseñada polo goberno autonómico e traducida en labores preventivas e a aposta por implantación de actividade agrogandeira sostible. Este fondo conta cunha dotación orzamentaria da Xunta de 3,2 millóns de euros en 2024.

Aldea modelo de Moreda

O conselleiro do Medio Rural, acompañado polo director xeral de Planificación e Ordenación Forestal, e a alcaldesa de Folgoso, aproveitou a xornada para visitar a aldea modelo de Moreda, que conta cunha superficie de 38,86 hectáreas e entrou en funcionamento este ano cunha explotación de porco celta en extensivo. En paralelo, estúdase para ela a posibilidade de combinar a explotación con apicultura, cultivo de horta e árbores froiteiras; xunto coa implantación de oliveiras e castiñeiros para froito. A Xunta destinou preto de 122.000 euros para poñer en marcha esta iniciativa. Ademais, nesta aldea modelo estase a levar a cabo, a través da Axencia para a Modernización Tecnolóxica de Galicia, un proxecto piloto sobre monitorización do gando que permite ás empresas gandeiras -neste caso, na explotación de Moreda- coñecer o estado dos animais e a súa localización cunha aplicación destinada para esta función. Esta aplicación permite controlar, a través dun rastreador GPS, a actividade desenvolvida por cada animal e amosa estudos comparados coa actividade media de cada un. As aldeas modelo -actualmente están decretadas 21 ao longo de Galicia- son unha das ferramentas de mobilización incluídas na Lei de recuperación da terra agraria. Os orzamentos para 2024 da Consellería do Medio Rural contan con 7,4 millóns de euros para seguir potenciando os polígonos agroforestais e as aldeas modelo, e máis de 3 millóns de euros para actuacións deseñadas arredor desta lei.

Galicia agardaba que esta campaña da castaña fose unha das mellores dos últimos anos, logo de que a seca e a avespiña do castiñeiro, entre outras causas, lastraran xa as pasadas. A comezos de setembro, as perspectivas eran boas. Os castiñeiros estaban cargados de ourizos en case tódolos soutos galegos, porén a vaga de calor dos primeiros días de outono, con temperaturas históricas de máis de 30 graos e a humidade rexistrada, botaron por terra todas as esperanzas. Produtores e industria coinciden en que está a ser unha campaña nefasta en toda Galicia. A campaña veuse resentida nas principais zonas produtoras e mesmo se paralizou xa a recollida pola pouca cantidade e mala sanidade da castaña, moi afectada por fungos. A situación está a ser alarmante non só polos malos resultados desta senón porque sexan xa varios anos de colleitas pésimas. As industrias prevén que a facturación este ano poida chegar a caer en torno a un 70% con respecto do ano pasado. As valoracións dos produtores sitúanse no mesmo extremo. “Hai un mes parecía que ía ser unha boa campaña, pero a recollida das castañas de cedo foi realmente moi mala, tanto en cantidade como en calidade, debido sobre todo á calor extrema das últimas semanas de setembro”, explica Jesús Quintá, presidente da IXP Castaña de Galicia e xerente da empresa Alibós, situada en Monterroso.

“Hai un mes parecía que ía ser unha boa campaña, pero a recollida das castañas de cedo foi realmente moi mala. O 50% da que caeu ata o momento está danada”: Jesús Quintá, presidente da IXP Castaña de Galicia

Así é que como sinala Quintá, a castaña que se recolleu ata o momento está moi danada. “O 50% do que caeu ata o momento está afectada, tanto por fungos coma por vermes”, explica. Con todo, Quintá non desbota que coa baixada das temperaturas e as choivas destes días poida mellorar minimamente a recollida das variedades de tarde. Agárdase que a campaña se prolongue, coma outros anos, ata mediados de novembro.

A situación nas zonas produtoras

Un repaso polas principais zonas produtoras de castaña de Galicia evidencia a mala campaña que se está a vivir. Nos soutos do Courel, o froito está moi danado. “Imos ter que dar por pechada a campaña case sen empezala”, explica Daniel Arza, socio de Caurelor, empresa especializada na venda de castaña e a elaboración de produtos ecolóxicos derivados tanto da castaña coma doutros froitos da comarca. Por sorte, tal e como apunta o produtor, este ano tiveron unha moi boa colleita doutras froitas, o que lle permite centrarse máis na elaboración destas, xa que a castaña, ó igual que os últimos anos, está a ser pésima. En Manzaneda, na cooperativa Amarelante están comezando aínda coa recollida, pero as primeiras impresións tampouco son mellores. “O 60% da que caeu ata o momento era de mala calidade”, explica Óscar Freire, un dos integrantes da entidade. Co vento destes días agardan que caian máis castañas e ir valorando se son mellores, pero apuntan que a calor extrema lles afectou moito. Na zona da Gudiña, a situación é moi semellante. A castaña está moi danada polos fungos. “A campaña comezou xa moi mal, despois de tanta calor e humidade. Tanto a cantidade como a calidade é moi baixa”, apunta José Manuel Guerra, un produtor de castaña desta zona. As perspectivas tampouco son boas para as de tarde, xa que os soutos vense moi afectados, con castiñeiros que xa están a perder a folla. En industrias como Castañas Naiciña, situada en Chantada, apuntan a que a campaña pode verse moi afectada. Estiman que a facturación poida caer ata un 70% con respecto do ano pasado, pola mala sanidade que acusan as castañas. “Non é coma outros anos nos que había zonas máis afectadas, este ano non hai castaña en toda Galicia, en parte polas altas temperaturas que se rexistraron dende o 25 de setembro, pero tamén hai unha confluencia de causas como os efectos da avespiña na saúde dos castiñeiros e en gran medida a falta de profesionalización da maioría dos produtores, que fai que a campaña estea case totalmente perdida”, explica Miguel Areán, xerente da firma.

Mercado paralizado

O mercado está nestes momentos paralizado. “Hai moita escaseza de produto e os custes de produción para a industria están disparados”, sinala Quintá. A mala calidade motivou que nalgúns dos principais puntos de recollida estean xa a non recollelas. Esta situación tamén provocou a caída dos prezos pagados ós produtores. Así, aínda que en zonas do sur e oriente de Ourense, principais produtores de castaña, os prezos iniciais se situaron arredor de 1,6 ou 1,5 euros o quilo, agora os poucos puntos que manteñen a recollida págana a 1 euro ou menos, cando o prezo habitual por determinadas variedades se sitúa por encima dos 2 euros. Cómpre lembrar, que Galicia é unha das principais zonas produtores de castaña de España, cunha produción que se sitúa arredor das 20.000 toneladas de castañas nos anos previos ás campañas afectadas pola avespiña. Este volume xera arredor duns 30 millóns de euros de valor na comunidade.

Medidas urxentes

As altas temperaturas afectaron tamén a outras zonas produtoras de España, por iso dende a Red Estatal del Castaño, que está apoiada pola IXP Castaña de Galicia así como por boa parte das empresas dedicadas á comercialización e transformación da castaña tanto en Galicia, como Extremadura, Andalucía e Castela e León, piden ó Ministerio de Agricultura que avalíe a situación dos castiñeiros e tome medidas urxentes para frear as perdas. Apuntan que este verán se detectou un incremento dun cóctel de patóxenos nos soutos, entre os que se atopa a Gnomoniopsis sithogilvyi, que se transmite ó froito e que provoca unha importante perda da produción. A presenza destes patóxenos, sumada ós efectos da seca e dos danos da avespiña nos castiñeiros está a resentir as campañas. “O sector leva sufrindo perdas superiores ó 60% varios anos tras a irrupción da avespiña”, explican. Ademais da reunión a nivel estatal, as organizacións rexionais tamén reclaman encontros coas administracións autonómicas.

A Red Estatal del Castaño pide unha reunión urxente co Ministerio e produtores de Lugo impulsan unha recollida de sinaturas para declarar a zona como catastrófica

Por outra banda, en Lugo estase a impulsar unha campaña de recollida de sinaturas para declarar a zona como catastrófica ante as perdas rexistradas e que poidan habilitarse axudas para o sector. A medida foi iniciada por produtores de castaña e o enxeñeiro agrícola Pablo Fraga, xerente da firma Campolab, de Outeiro de Rei.

Plan para protexer a produción de castaña en Galicia

Dende Unións Agrarias acaban de remitir á Consellería de Medio Rural un informe no que alertan da situación crítica dos soutos de produción de castañas en Galicia. O escrito deixa constancia do encadeamento de 6 anos de colleitas catastróficas motivadas por distintos factores, (a seca no pasado ano 2022, a antracnose do castiñeiro no 2021, o impacto da avispilla Dryocosmus no 2020, 2019 e 2018, e seca e xeadas no 2017). “Ante esta situación é preciso que a Administración dea un paso á fronte e poña en marcha medidas, para que a castaña siga a ser un importante recurso no interior e na montaña, e que Galicia siga a ter unha posición líder na produción deste froito”, valoran dende a organización agraria. Reclaman a posta en marcha dun plan específico para protexer a produción de castaña en Galicia que debe artellarse en varias fases. Apuntan á necesidade de desenvolver novos portaenxertos híbridos que permitan o enxertado seguro do castiñeiro resistentes á enfermidade da tinta, e seguir coa investigación na propagación vexetativa do castiñeiro. A medio prazo piden desenvolver e aplicar novas vacinas para o cancro do castiñeiro, adaptadas ás condicións das comarcas produtoras de Galicia e seleccionar variedades de castaña resistentes á seca e ás altas temperaturas.

Unións pide accións para mellorar a sanidade dos castiñeiros e diagnosticar as causas da caída da produción nesta campaña para poder tomar medidas axeitadas

Para UUAA o mais urxente é diagnosticar as razóns da caída da produción do presente ano en cada comarca, chegando a unha certeza científica de si o problema é unha patoloxía fúnxica, unha praga, o déficit hídrico no chan, ou unha combinación das causas. Para iso as autoridades de sanidade vexetal deben de aconsellar para a optimización da rega, ou a recollida e retirada de follas e ourizos para evitar vectores de transmisión e habilitar tratamentos preventivos en futuras campañas. Tamén solicitan que o castiñeiro e as súas patoloxías se inclúa nas alertas fitosanitarias periódicas da Consellería, con recomendacións de tratamentos e dispoñer liñas de axudas que permitan o despregue das medidas fitosanitarias e axudas directas aos produtores para compensar as perdas da presente campaña.

Profesionalización dos produtores

Unha das reclamacións que levan anos facendo dende a industria de comercialización e procesamento da castaña, así como dende IXP Castaña de Galicia é a necesidade da profesionalización dos produtores, para poder atallar dun xeito máis directo as trabas que se lle presenten ós soutos galegos, tanto a nivel sanitario, como das inclemencias meteorolóxicas como a seca. “Precisamos que os produtores deixen de ver a castaña como algo que cae no outono e para o que non teñen que facer máis nada todo o ano. Salvo honrosas excepcións de produtores que están apostando por producir castaña de calidade, hai moi poucos produtores profesionais”, apuntan. Sinalan a necesidade de realizar tratamentos culturais nos soutos que permitan ter castiñeiros máis sans. “Galicia é o principal produtor de castaña, pero a falta de profesionalización dos produtores está facendo xa que outras zonas como Extremadura, onde hai grandes profesionais busquen ocupar ese espazo”, explica Miguel Areán, xerente de Castañas Naiciña, unha das principais industrias transformadoras. Xunto con Extremadura, Portugal tamén é un referente en canto ó coidado dos soutos. Así, pese a que ambos territorios sufriron tamén a seca e están a ter incidencia de pragas, conseguirán salvar maior produción que en Galicia.

Apuntan á necesidade da profesionalización dos produtores e tomar como referentes territorios como Portugal e Extremadura, onde están a apostar por un maior coidado dos soutos

Entre as principais problemáticas que debe afrontar o sector produtivo está a regularización da actividade, xa que gran parte desta recollida aínda se fai como unha actividade somerxida, sen rexistros, nin censos e sen declarar ditos ingresos. Dende a industria tamén reclaman que as novas plantacións se fagan téndoos en conta, xa que boa parte delas estanse facendo de costas ós transformadores e con castañas que non se adaptan ás súas necesidades ou ós ritmos deste mercado. “Estannos ofrecendo castaña xa a comezos de setembro cando aínda non recollemos porque o mercado está pechado e a esa castaña se logo lle ven calor non resistirá”, explican. Tanto dende a industria como na IXP Castaña de Galicia insisten na importancia desta profesionalización dos produtores para evitar que o sector remate por desaparecer.

A Xunta vén de publicar recentemente unhas fichas prácticas para a silvicultura das principais especies forestais de Galicia. Son os denominados modelos silvícolas, ós que se terán que adherir progresivamente tódalas parcelas forestais da comunidade que non conten cun plan de ordenación. Repasamos a continuación os modelos silvícolas do castiñeiro, tanto os orientados á produción de froito como de madeira.