Un dos retos da viticultura actual é conseguir cepas resistentes a enfermidades e volver contar con viñedos lonxevos, que poidan vivir 100 anos como outrora, despois de que nos últimos séculos experimentouse unha redución da lonxevidade das viñas. As perspectivas apuntan a que en 2050 os viñedos durarán pouco máis de 50 anos, cando ao remontarse a 1850 as cepas de media alcanzaban os 200 anos. Enfermidades da madeira como o pé negro, a iesca, a eutipiose ou o decaimento por Botryosphaeria son algunhas das causas para que as viñas sequen antes. Unha das claves para lograr incrementar a lonxevidade das viñas é conseguir cepas cun sistema vascular san. O enxerto, aínda que foi o gran esquecido durante anos, é unha das ferramentas para logralo, tal e como lembra Gonzaga Santesteban, investigador e director do Departamento de Agronomía, Biotecnoloxía e Alimentación en Universidade Pública de Navarra, unha comunidade na que se produce entre o 25 e o 30% de todos os enxertos de vide de España. Gonzaga lidera, ademais, o proxecto europeo Vites Qualitas (EFA 324/19), no que se estuda a importancia de dispoñer de plantas enxertadas de calidade e dunha boa poda para aumentar a rendibilidade e lonxevidade dos viñedos.

Coñecer o proceso do enxerto e as súas peculiaridades pode axudar a mellorar a lonxevidade dos viñedos

Na súa participación na xornada técnica organizada pola Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia ( Evega) e a Axencia Galega de Calidade Alimentaria ( Agacal) sobre o enxerto e o portainxerto, Gonzaga apuntou algunhas claves para mellorar esta práctica. Ademais, o investigador lembrou que o enxerto foi a táboa da salvación do viñedo fronte á filoxera.

A evolución á hora de producir enxertos

Gonzaga insiste na necesidade de coñecer mellor o enxerto, en especial por parte dos viticultores e adegas, xa que lles ofrece información extra sobre a evolución que terá o seu viñedo. Neste sentido, o sector do viveiro, como provedor de planta e de enxertos, é unha peza fundamental para a evolución do viñedo. Execución do enxerto en omega no taller. // Fotografía cortesía de Vitis Navarra. O investigador pon tamén o foco na transformación que experimentou o sector nos últimos anos. “Nas últimas décadas producíronse enormes cambios na produción de planta enxertada, tanto a nivel técnico como empresarial”, sinala Gonzaga Santesteban.

“Producíronse enormes cambios na produción de injertos tanto a nivel técnico como empresarial”

Un dos principais cambios, do mesmo xeito que ocorreu con outros procedementos da agricultura en xeral ou da viticultura, é que se pasou dun procedemento moi manual a contar cun maior grao de mecanización. Ademais, durante moito tempo, o máis frecuente era enxertar no campo ou o enxerto en fenda en taller. Con todo, nos últimos anos fíxose unha aposta clara polo enxerto en Omega. Outro dos cambios significativos que se produciron á hora de realizar enxertos foi a introdución das cámaras de calloxénese, que substitúen ao proceso tradicional no que o callo se realizaba en campo. Comparación do bo e mal aliñamento do material no momento do enxerto. A primeira imaxe é un exemplo dun enxerto omega ben aliñado. As tres imaxes seguintes son enxertos omega mal aliñados. // Fotografía cortesía do proxecto Vites Qualitas EFA 324/19. En definitiva, todos estes cambios conseguiron proporcionar uns mellores rendementos aos enxertos en particular e ao viñedo en xeral, posto que os métodos tradicionais de enxertado deixaban uns rendementos limitados. Porén, a produción de plantas enxertadas é un proceso complexo e tentar maximizar os rendementos pode levar en ocasións a unha perda de calidade das plantas producidas. 

O proceso de enxertado

Aínda que poida parecer que o enxertado, realizado en viveiros é un proceso alleo aos viticultores, Gonzaga insiste en que os produtores deben coñecer o proceso de produción, sobre todo pola información que pode proporcionarlle en aspectos como a sanidade e a calidade das cepas.

Fase 1. Campos de plantas nai

O proceso de enxertado comeza nos campos de plantas nai. Nestes campos cultívanse variedades de portainxerto, normalmente cruces de especies de vide americana. É importante que nestas parcelas se tomen as medidas de prevención sanitaria, como protexer as feridas de poda da planta e a desinfección de ferramentas, para evitar contaxios de enfermidades entre as plantas. 

Nos campos de plantas nai deben extremarse as medidas de desinfección para evitar a aparición de fungos

As cepas adoitan cultivarse en 'cabeza de mimbreira', o sistema máis habitual en España, aínda que hay plantacións realizadas en espaldeira en outros países, de climatoloxía máis chuviosa. Nesta fase Gonzaga Santesteba sinala que un dos puntos críticos podería ser o sistema de condución. "A cabeza de mimbreira podería aumentar o risco de infección por fungos do solo, porén non dispoñemos aínda de estudos que o demostre", concreta. "Son plantas con moitos cortes e feridas por ano, polo que a hixiene de ferramentas pode ser clave para evitar a entrada de fungos", apunta o experto. Tamén debe prestarse atención ó marcado e retirada de plantas enfermas, xa que pode ser un factor de risco por ser fonte de inóculo de patoloxías. En canto ó remprazo das plantas, tal e como indica Santesteban, "o normal é que se faga entre os 15 e 25 anos das cepas", explica. 

Fase 2. Procesado en viveiro e enxertado

Tras a recollida e transporte do material vexetal, a segunda fase iniciarase no viveiro. O primeiro paso é o procesado das plantas, no que se procede á eliminación de netos, zarcillos e zonas non agostadas. É un proceso que adoita realizarse en grandes naves, de maneira que se protexa as cepas das inclemencias meteorolóxicas.

Na fase de conservación é moi importante evitar que a planta se deshidrate e conservala en condicións hixiénicas e en frío

A continuación, é quenda para realizar o estaquillado do portaenxerto, que deberán ter uns 40 centímetros de largo e entre 7 e 15 milímetros de grosor. É neste momento tamén cando se procede ao desxemado dos sarmentos de onde se obterán as estacas, para evitar a aparición de regromos da vide americana no viñedo. Corte lonxitudinal dun enxerto en omega, no que se aprecia a conexión entre a vide americana e a vinífera. // Fotografía cortesía do proxecto Vites Qualitas EFA 324/19) Nesta fase de procesado realízase o taqueado de púas de Vitis vinífera, que deben conter unha xema e ademais terán que ter un calibre e un estado adecuados para garantir o éxito do enxerto. Unha vez procesadas, é fundamental a conservación do material. Deben permanecer entre un e tres meses en frío, en cámaras e contedores con unha boa hixiene. “Hai que evitar situacións de anoxia, é dicir de falta de osíxeno, pero sobre todo é importantísimo evitar a deshidratación da planta”, detalla Gonzaga. Na fase de enxertado é necesario extremar as medidas de hixiene. “Asegurar un bo calibrado da púa e a estaca é o que condicionará o éxito do enxerto e a calidade das plantas producidas. Tras producirse a calloxénese do enxerto, é momento de volver plantar estas cepas xa enxertadas.

Fase 3. Campos de enraizamento

Antes de volver plantar as cepas enxertadas, é preciso realizar un tratamento previo das plantas con fungicidas e hormonas de enraizamento. Trátase dun proceso que se realiza a man e que condicionará o éxito dos novos enxertos. Nestes campos, debe dispoñerse de sistemas de rega por goteo. Ademais, adoitan aplicarse herbicidas e acolchado para o control das malas herbas, ademais de fungicidas e outros tratamentos para garantir o desenvolvemento da planta. O arranque realízase de forma mecanizada, cun tractor e apeiros especiais para este labor. É fundamental que se faga un control de calidade exhaustivo para asegurar de que se produciu un bo enraizamento e que as plantas contan con raíces ben desenvolvidas. Unha vez arrancadas e clasificadas as cepas é convinte que o viveiro someta as plantas a unha proba de ‘ palanqueo’, exercendo presión sobre o enxerto, para certificar que este está consolidado. Campo de enraizamento co material enxertado acabado de plantar. // Fotografía cortesía de Vitis Navarra.  

Máis información: Claves para o enxerto das viñas

 

Na Denominación de orixe Rías Baixas, a maior parte das plantacións de Albariño conduciánse en emparrado e o portainxerto máis empregado para este tipo de solos era o 196-17C e en menor medida o 110R. Nos últimos 20 anos, coa reestruturación do viñedo, incrementouse a superficie plantada en espaldeira, como un sistema máis adaptado á mecanización, pero non houbo esa mesma evolución no que a portainxertos se refire.   "O portainxerto segue sendo o gran esquecido do viñedo. A elección do portainxerto para estas novas plantacións realízase  por tradición ou baseándose nas características teóricas dos mesmos, a falta de estudos particulares para cada zona de produción", sinala Beatriz Castiñeiras, técnica da Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (Evega). "Encómiase ao terruño e a cepa, esquecendo que o portainxerto asegura o lazo entre os dous e que o seu uso na viticultura xurdiu como unha solución de loita biolóxica fronte á praga da filoxera e á resistencia a parásitos do solo e nematodos", recorda Castiñeiras.  Neste contexto, na Evega levaron a cabo un campo de ensaio nas Rías Baixas no que estudaron o efecto de 4 portainxertos sobre a variedade Albariño nun sistema de formación en espaldeira para coñecer a resposta agronómica e enolóxica do viñedo. No ano 2007 realizaron a plantación do campo de ensaio con 4 clons de Albariño sobre 4 portainxertos (196-17C, 101-14MG, 3309C e SO4), sobre unha espaldeira simple cun marco de plantación de 2,50 x 1,20 metros, o que supón unhas 3.333 cepas por hectárea, con 3 repeticións por portainxerto e clon e 5 plantas por repetición.

Os resultados do estudo pretenden ser unha ferramenta para os viticultores de cara a elección do portaenxerto, de xeito que se amplie, con datos contrastados, o abanico de variedades de portainxertos a empregar nas novas plantacións

"Os resultados obtidos do estudo, pretenden ser unha ferramenta para os viticultores á hora de seleccionar o portainxerto para as súas novas plantacións en base a datos contrastados, de maneira que se amplíe o abanico de portainxertos empregados", detallou Castiñeiras durante a presentación da experiencia nunha recente xornada técnica organizada pola Evega e Agacal.  "A diversidade varietal de portainxertos empregados en Galicia é moi estreita, e esta estratexia pode pór en risco a viñedos polas condicións ambientais, que se ven modificadas co cambio climático, e tamén pola evolución das pragas de solo para adaptarse a estas novas condicións", explica a técnica.

A selección do portaenxerto

Castiñeiras lembra que á hora de seleccionar o portainxerto é preciso escoller o que mellor se adapte ás condicións edafoclimáticas nas que se vai a desenvolver, buscando que sexa afín á vinífera e se é posible, mellore as aptitudes propias da vinífera. Ademais, para unha decisión correcta, resulta imprescindible coñecer o tipo de solo da plantación, polo que se require unha análise física e química do terreo, xa que este adoita limitar as funcións do portainxerto. "A elección do portainxerto é unha decisión clave que o viticultor ten que ter moi presente, posto que vai condicionar o éxito ou o fracaso da plantación, moderando o vigor, se o que se busca, é a obtención de viños de calidade", detalla Castiñeiras. Neste traballo de investigación, seleccionáronse catro portainxertos en base ás características e condicións edafoclimáticas da parcela, á afinidade coa variedade Albariño e ó vigor: -Portainxerto 196-17C, de vigor medio-alto, bo comportamento e desenvolvemento en solos acedos, resistente a solos secos e tolerante a terreos húmidos e compactos. Moi empregado na zona das Rías Baixas e outras zonas vitícolas de Galicia. -Portainxerto S04, de vigor medio alto, tolerante a solos húmidos e acedos, con baixa resistencia á seca . É unha opción que absorbe mal o magnesio e favorece o fenómeno de desecación de raspón. Seleccionárono neste estudo por ser empregado na zona, en solos frescos e en sistemas de emparrado. -Portainxerto 3309 C, de vigor medio, como alternativa apropiada para solos profundos, fértiles e permeables, que tamén se adapta a terreos soltos e acedos, con maior sensibilidade a terreos húmidos e moi secos e ás carencias de potasio. É un portainxerto que logra afinidade cun gran número de viníferas. -Portainxerto 101-14MG, cun vigor moderado, é unha opción adecuada para solos soltos, tolerante ao exceso de humidade e a terreos compactos, pero sensible á seca. Ademais dos portainxertos, na investigación da Evega, utilizáronse clons de Albariño con diferentes perfís procedentes da propia selección clonal do cultivar Albariño, presente na Estación Experimental de Viticultura e Enoloxía de Ribadumia. "Para poder valorar a influencia do portainxerto sobre a variedade de Albariño, escolléronse clons con perfís diferentes, co obxectivo de establecer unha parcela policlonal, que representase o material vexetal que poden ter os viticultores nas súas plantacións", especifica Castiñeiras.

Estableceron unha parcela policlonal, con clons de Albariño de diferentes perfís, para valorar a influencia do portainxerto

Optaron por empregar os clons A-57 e A-60, que teñen unha produción e formación de azucre alto e acidez por baixo da media. Tamén utilizaron o A-158, cunha produción media-baixa e unha formación de azucre e acidez alta. O estudo completárono co A-006, que ten unha produción e formación de azucre baixos e acidez alta. Para avaliar o comportamento dos 4 portainxertos seleccionados, realizaron o estudo da fenoloxía e o estudo de parámetros de fertilidade. Así, analizaron a porcentaxe de xemas francas brotadas e número de acios por xema franca brotada. Analizaron tamén, parámetros agronómicos de produción (quilos por cepa, número de acios por cepa e peso do acio). Referente ó desenvolvemento vexetativo, estudaron o peso de madeira de poda (quilos por cepa) e o equilibrio entre produción e vigor calculando o Indice de Ravaz. Para avaliar a calidade do mosto analizáronse os parámetros de grao alcohólico probable, pH, AT, acedos tartárico e málico, potasio e NFA. Tamén realizaron microvinificacións na propia adega da Estación Experimental de Viticultura e Enoloxía de Ribadumia, para analizar os parámetros e calidade do viño resultante para cada un dos portainxertos obxecto de estudo. Finalmente, analizaron estatísticamente os datos estudados durante o período 2011 até 2016.

Os resultados obtidos

No estudo fenolóxico, o equipo de investigadores que participou na experiencia destacou que os portainxertos SO4 e 196-17C, conseguiron unha floración máis tardía e o portainxerto 3309C chegou ao envero máis atrasado que o resto dos portainxertos estudados. Mentres, o 101-14MG foi o portainxerto máis adiantado na floración e no envero. "O ciclo da variedade sobre cada un dos portainxertos en estudo é importante á hora de seleccionar aqueles que consigan a maduración da variedade antes do inicio das choivas equinocciales de outono, que en Galicia se producen a partir de mediados de setembro e favorecen o desenvolvemento da Botrytis cinerea", explica Castiñeiras. En parámetros de produción, destacaron os resultados logrados co portainxerto 3.309C, cunha produción por cepa de 2,95 quilos, un rendemento de 9.821,30 quilos por hectárea, así como uns 33,16 acios por cepa, cun peso medio do acio de 115,15 gramos. Co 3309C obtiveron valores de produción por encima da media, cun incremento do 5%. Tamén logrou bos valores o portainxerto 101-14MG, cun incremento próximo ao 3%. Os portainxertos 196-17C e SO4, en cambio, obteñen valores de produción por baixo da media. Referente ao peso do acio e ao número de acios por cepa, os portainxertos 101-14MG e 3309C obtiveron valores por encima da media. En parámetros de fertilidade, as porcentaxes de xemas francas brotadas, lograron valores superiores cos portainxertos 101-14MG, 3309C e 196-17C, fronte ao índice de brotación co portainxerto SO4, que obtivo o valor de taxa de brotación máis baixo e inferior á media. O número de acios por xemas francas brotadas, mostrou valores superiores nos portainxertos 101-14MG e 3309C. Na analíse do desenvolvemento vexetativo, co Indice de Ravaz, os portainjertos 3309C, SO4 e 101-14MG tiveron os valores máis altos, sendo os máis equilibrados a nivel de desenvolvemento vexetativo. Mentres, o portainxerto 196-17C presentou un valor máis baixo, como consecuencia dunha menor produción. Outro dos aspectos que valoraron foi a calidade do mosto, aínda que non detectaron diferenzas significativas entre os distintos portainxertos, si observaron tendencias estables. Así, co portainxerto 101-14MG e o 196-17C lógranse mostos de maior gradación, con valores de acidez e málico por baixo da media. Co portainxerto 3309C conséguense mostos de menor gradación, menor acedo málico e valores de potasio, e mostos de maior acidez, acedo tartárico e NFA. O portainxerto SO4 obtén mostos de menor grao e NFA, valores altos de acidez, acedo málico e potasio.

A Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia, centro dependente da Axencia Galega da Calidade Alimentaria (AGACAL), organiza o vindeiro 5 de novembro unha xornada técnica co título “A PROCURA DO EQUILIBRIO VEXETATIVO- PRODUTIVO E A DURACIÓN DO VIÑEDO: O ENXERTO E O PORTAENXERTOS” Esta actividade desenvolverase baixo a modalidade ON LINE no marco do “Xantar 2021. Feria Internacional de Turismo Gastronómico”. Na mesma colaboran Expourense e a Fundación Juana de Vega. As prazas dispoñibles son 100. O prazo de inscrición rematará o día 2 de novembro agás que se esgoten antes as prazas.

Programa:

09:45 – 10:00 Proba de preprodución, presentación da xornada e do proxecto VINIoT “Servizo de viticultura de precisión baseado en rede de sensores IoT para a transformación dixital de pemes no espazo SUDOE” desenvolto pola Evega. 10:00 – 10:45 O enxerto, ese gran descoñecido. Relator: Dr. Luis Gonzaga Santesteban. Responsable da Área de Viticultura da Universidade Pública de Navarra. 10:45 – 11:00 Pausa-café 11:00 – 11:45 Resposta produtiva-vexetativa da variedade Albariño fronte a distintos portaenxertos. Unha experiencia da EVEGA. Relator: Beatriz Castiñeiras Gallego. Técnico da Evega. 11:45 – 12:15 Táboa redonda 12:15 – 12:30 Conclusión e peche da xornada. Moderador: Emilia Díaz Losada

Procedemento  de inscrición:

1.- Inscrición previa xuntando a folla de inscrición cuberta e remitíndoa a evega.medio-rural@xunta.gal. 2.- A dita inscrición confirmarase a través do enderezo electrónico e o enlace ao evento subministrarase con 24 h de antelación. Pode descargar o formulario de inscrición neste enlace.