O enxeñeiro agrónomo de Vitis Navarra, Alberto Gambra, explica a importancia do material vexetal como factor determinante para adaptarse a unha parte das consecuencias e problemáticas do cambio climático. O profesional ofreceu unha charla na "V Xornada Técnica sobre Sustentabilidade e Innovación Vitivinícola: Innovación e boas prácticas para un futuro sustentable", organizada pola empresa Alfatec Enxeñaría e Consultoría nas bogedas Martin Códax (Cambados, Pontevedra). Gambra lembrou que ao longo dos anos as actividades humanas e as mutacións "levaron a novas seleccións que se adaptan a diferentes condicións climáticas". Con todo, xa se produciu unha erosión xenética, é dicir, unha diminución progresiva da variedade xenética que chegou a estes tempos. "Isto é un gran problema no panorama europeo e, en especial, no español". Indica que a redución se debe a diferentes factores, como as esixencias e parámetros que se impoñen no mercado ou que fixan as propias Denominacións de Orixe, ademais de causas climáticas extremas como as grandes xeadas ou secas. Nese sentido, lembra a importancia da variabilidade xenética, que é unha das principais ferramentas que ten a natureza para adaptarse aos diferentes cambios que van sucedendo. "Aínda máis importante é que todo este patrimonio vitícola diferenza enormemente a unhas rexións doutras. O material vexetal é un elemento que enriquece enormemente cada rexión e merece moito a pena conservalo", destaca. Alberto Gambra durante a súa ponencia

Estratexias de selección

En canto a estratexias de selección, os que permiten conservar unha maior variabilidade son os bancos de xermoplasma, un reservorio xenético cunha gran cantidade de xenotipos dentro de una mesma variedade ou de diferentes variedades: "Sérvennos para conservar a variabilidade, que é tan importante para o futuro". Na súa exposición, Gambra presentou un dos proxectos que levan a cabo coa Universidade de Navarra para recompilar a maior variabilidade posible. Primeiro seleccionan unha rexión vitícola destacada, que dispoña de material local e autóctono. A partir de aí, realizan un cribado, observan posibles virus e unha selección sanitaria. Finalmente, coas variedades seleccionadas, fan as multiplicacións. "Se non realizásemos este proceso, actualmente xa non existiría a variedade Garnacha de Navarra". Tamén explicou que o tempranillo é unha das variedades máis sensibles ao cambio climático, é isohídrica, moi sensible ás temperaturas e que non leva nada ben a tensión hídrico. "A problemática que xorde é que os viños que proveñen desta variedade rexistran unha suba da súa pH". Nese sentido, a través do proxecto Lowphwine, está a avaliarse a influencia de diversas estratexias para reducir o pH nos viños de tempranillo. "Pola nosa banda, entramos neste proxecto abordando a parte do material vexetal, tanto do vinífero como do propio enxerto". Para iso, desde a Universidade de Navarra fixeron unha caracterización da nai xenómica das 145 variedades que seleccionaron dos 1.500 tempranillos. "Dos 145 xenotipos fíxose outro cribado e quedámonos con 100, que teñen un pH inferior e unha boa calidade", destacou. Nese mesmo sentido, Gambra indicou que hai 100 anos ou máis "xa sabían que levando a cabo unha coplantación con variedades de ciclo longo poderían acidificar os tempranillos, porque melloraban a estabilidade microbiótica dos viños. É un exemplo de adaptación antigo".

Levarán a cabo un proxecto con Martin Códax para identificar que variedades de albariño están adaptadas á seca e altas temperaturas

Outra das estratexias moi práctica e interesante que destacou, sobre todo, a nivel de adaptación, é a selección clonal. Segundo indica, é un método moi rigoroso, con moita trazabilidade e onde a administración certifica que é un material sanitariamente in vivo, sobre todo moi ben caracterizado. "Isto permítenos deseñar viñedos cun material identificado e poder adaptarse ás condicións de chan, clima ou ao obxectivo de lignificación". Con todo, isto tivo consecuencias. "Todos os viñedos que se están pondo actualmente son viñedos monoclonais e identicamente iguais e a maioría de clons que sitúanse a menos de media hora da variedade orixinal. Ademais, utilízanse os clons que se consideran mellores, polo que hai unha moi baixa diferenciación". Para finalizar, indicou que actualmente está a levar a cabo un proxecto con Martin Códax e outras entidades que teñen por obxectivo adaptar as variedades viura e albariño a condicións de seca e altas temperaturas. "Preténdese establecer un banco de xermoplasma, facer unha selección agronómica e, sobre todo, identificar marcadores moleculares responsables destas adaptacións". Desta maneira, saberán nun futuro que tipos de albariño están adaptados á seca e que xenes son os responsables desta adaptación.

Álvaro Naya, veterinario e xerente da Sociedade Galega de Correctores (SOGACO)

Unha das claves para lograr altas producións nunha explotación leiteira está na alimentación do gando. Pero de nada serve ofrecer ás vacas unha ración completa e equilibrada se non garantimos a súa estabilidade no pesebre.

O quecemento e fermentación da mestura unifeed é un dos problemas habituais nas ganderías. Supón a destrución de parte dos valores nutricionais da ración, provoca perda de apetencia e unha diminución da inxesta e xera importantes riscos sanitarios e reprodutivos para os animais.

Para dar solución a esta necesidade das granxas existe un produto 100% eficaz, único no mercado, que se aplica mesturado co penso no carro e actúa como biocida, secuestrante de micotoxinas e hixienizante.

Galmix Toxigal C/ MP véndese en sacos de 25 kg para incorporar ao carro mesturador

Fabricado en Galicia pola empresa Sogaco, con sede en Vigo, GALMIX TOXIGAL C/ MP é un produto  para utilizar directamente a nivel de granxa. Preséntase como un “3 en 1”, bactericida, funxicida e secuestrante de micotoxinas que actúa descontaminando a mestura unifeed, evitando deste xeito a súa fermentación, e que tamén axuda a limpar o carro mesturador.

Galmix Toxigal C/MP é un produto deseñado para utilizar directamente a nivel de granxa

“Con estas tres funcións non hai ningún outro produto no mercado con este nivel de eficacia”, asegura Álvaro Naya, xerente de Sogaco, que é ademais nutricionista e veterinario de formación.

Evita o quecemento da ración

Na súa composición, Toxigal leva paredes celulares de levadura e silicatos que actúan como inhibidores de micotoxinas e incorpora tamén ácidos orgánicos con función bactericida e funxicida para evitar as fermentacións anormais que se poden producir no carro e os incrementos posteriores de temperatura da ración no pesebre.

Trátase dun 3 en 1: secuestrador de micotoxinas, bactericida-funxicida e hixienizante do carro unifeeed

A maiores leva un carrier moi miscible que fai que todos os principios activos do produto se repartan de xeito homoxéneo na comida que vai inxerir o animal para que o produto realice a súa función en cada quilo de alimento que come a vaca.

Ao actuar descontaminando a mestura unifeed de bacterias, fungos e micotoxinas, Toxigal permite corrixir silos en mal estado ou cun deficiente estado de conservación, evitando ou retardando a súa refermentación no pesebre.

Toxigal evita ou retarda os requecementos da ración, permitindo corrixir os efectos de ensilados en mal estado ou cunha conservación deficiente

“É relativamente frecuente que nos atopemos con silos de herba con problemas de fungos por exceso de humidade e bacterias como clostridium por contaminación con terra, ou con silos de millo con micotoxinas porque se colleitou a planta moi seca, por exemplo. Ese cóctel é unha bomba de reloxería despois no carro cando se dan condicións de humidade ambiental elevadas, como as que temos en Galicia, e de subida das temperaturas”, describe Álvaro.

Dose e modo de emprego

A dose recomendada está entre os 100 e os 150 gramos por vaca e día. O modo de administración é moi sinxelo, xa que o produto preséntase en sacos de 25 kg para utilizar directamente a nivel de granxa, recomendándose engadilo ao carro mesturador no momento no que se incorpora o penso, para axudar a unha distribución uniforme por toda a ración.

O produto aplícase no carro mesturador, incorporándoo á mestura unifeed á vez que se engade o penso para lograr unha distribución homoxénea na ración

“Non aconsellamos engadilo ao forraxe, senón que aconsellamos botalo no carro xunto co penso, que ao ser un produto seco tamén actúa como excipiente facilitando unha distribución máis homoxénea que se o engadimos co silo de herba ou de millo, que ao ser húmido apelmaza máis”, detalla.

Toxigal non varía a composición da ración, polo que non habería que modificar a formulación elaborada polo nutrólogo da explotación. “É unha axuda para que as vacas coman mellor a ración que prepara o nutrólogo e para que a comida non se requente, pero desde o punto de vista nutricional non altera os contidos en proteína, enerxía e fibra da mestura nin ten ningún tipo de contraindicación”, aclara o veterinario de Sogaco.

Un produto imprescindible por mor do cambio climático

Toxigal actúa como produto funxicida, bactericida e secuestrante de micotoxinas do silo

Recoméndase a súa utilización durante todo o ano, con especial incidencia durante o verán, en días de tormenta ou cando sobe a temperatura. “Debido aos efectos do cambio climático cada vez temos máis episodios de olas de calor, non só nos meses do verán, senón en calquera época do ano, que desestabilizan a ración e provocan efectos moi negativos tanto sobre a produción como sobre a saúde do gando”, indica Álvaro.

O cambio climático está a provocar un incremento innegable das temperaturas, pero se poñemos ventiladores no establo e despois deixamos que a ración fermente non solucionamos o problema

“O cambio climático está provocando un incremento innegable das temperaturas e de nada serve poñer ventiladores e aspersores nos establos para reducir o estrés por calor do gando se despois deixamos que a ración que comen as nosas vacas fermente no pesebre”, di.

Polo que productos coma este, que antes podían ser máis estacionais, son cada vez máis habituais e necesarios todo o ano, indica. “En Galicia, onde temos unha humidade ambiental elevada, debido a esa subida das temperaturas, temos un caldo de cultivo perfecto para que fermente a ración”, evidencia o veterinario de Sogaco.

Os efectos positivos de Toxigal sobre a temperatura da ración son visibles, asegura, “de xeito inmediato e a simple vista”, provocando unha redución de varios grados na temperatura global da mestura e manténdoa nun estado óptimo durante máis tempo.

Máis produción de leite e mellora da saúde e reprodución do rabaño

Pero os efectos positivos dun uso regular de Toxigal no carro mesturador déixanse notar tamén máis a longo prazo na saúde global do rabaño. “Se unha vaca inxire comida quente desencadéanse unha serie de problemas dixestivos e xérase un proceso inflamatorio como parte da resposta inmunitaria do animal. Ese incremento inflamatorio provoca que a vaca teña que destinar máis recursos a iso e menos á produción de leite. É dicir, cando a ración está quente a vaca come menos e por enriba aproveita menos do que come, polo que a produción de leite diminúe por partida dobre”, explica Álvaro.

A comida quente provoca problemas dixestivos nas vacas e un proceso inflamatorio que fai que baixen ao leite

A alimentación ten tamén consecuencias directas sobre a calidade hixiénico-sanitaria do leite que produce a vaca. “Cando hai unha fermentación anormal nunha comida do gando o sistema inmunitario do animal ponse alerta aumentando a inflamación, iso fai que se incrementen as células inflamatorias que van no leite, que son as células somáticas. Pola contra, ao baixar a temperatura da ración a vaca síntese máis relaxada e mellora a calidade hixiénica do leite; ese é tamén outro efecto secundario positivo que ten o noso produto”, argumenta.

Un silo en mal estado pode provocar tamén mamitis; o ideal sería que non chegasen eses fungos e bacterias ao carro pero, se chegan, temos esta maneira de combatelos

Un silo en mal estado pode provocar tamén mamitis. “O ideal sería que non chegasen eses fungos e bacterias ao carro a través do silo pero, se chegan, temos esta forma de combatelos a través dun produto que corrixe ese problema que arrastramos desde o momento de facer o silo”, indica Álvaro.

Alén dese incremento produtivo e na calidade do leite a curto prazo, a saúde dixestiva, inmunitaria e reprodutiva da vaca mellora usando Toxigal, con consecuencias positivas sobre a rendibilidade da explotación a longo prazo. Por iso, “o estado da alimentación trascende ao día a día da granxa”, asegura.

Produto hixienizante para o carro mesturador

A maiores da función estabilizante sobre a ración, o produto fabricado por Sogaco aporta un extra como desinfectante. “En todas as granxas se limpa o pesebre, retirando a ración sobrante, antes de botar a nova, pero moitas veces esquecémonos de facer o mesmo coa maquinaria na que elaboramos esa ración. Polo tanto, non estamos facendo o traballo completo, porque limpamos o prato pero non a pota” compara Álvaro.

Se limpamos o pesebre pero non limpamos o carro estamos facendo o traballo a medias

Toxigal permite completar ese proceso sen esforzo, é dicir, sen que o gandeiro teña que traballar máis. “Eu sempre digo que é como un Fairy para o carro mesturador, que se non o limpamos pode converterse nun foco de contaminación para a ración debido aos restos de comida que quedan nel”, alerta.

O Consello da Xunta avanzou esta semana as liñas do mercado voluntario de carbono que quere crear o Goberno autonómico no 2024. O sistema consistirá nunha plataforma na que se poderán rexistrar proxectos que garantan un secuestro adicional de carbono da atmósfera. O obxectivo é que comunidades de montes, silvicultores, gandeiros e mesmo constructores poidan vender esas toneladas de carbono nun mercado voluntario. Os compradores do carbono serán principalmente empresas e entidades que queiran compensar a súa pegada de carbono de xeito voluntario. A cerna do sistema enfócase a iniciativas forestais baseadas nunha silvicultura que garanta un secuestro adicional de carbono, principalmente montes ordenados suxeitos a podas e rareos. Unha segunda liña serán proxectos de agricultura e gandería rexenerativa que demostren un secuestro de carbono adicional, en comparación coas explotacións convencionais. É dicir, en ambos casos, as toneladas que se poderán comercializar no mercado voluntario non serán todas as que capten da atmósfera árbores e cultivos, senón só as adicionais, as que o sistema poida certificar que se capturaron a maiores, en función de prácticas silvícolas ou agrícolas beneficiosas para o clima. En calquera caso, a normativa do sistema está aínda sen concretar. Construción en madeira estrutural O mercado voluntario de carbono que promove a Xunta anúnciase cunha terceira pata, xa non para premiar a captura adicional de carbono da atmósfera, senón o almacenamento a longo prazo do carbono capturado. É o caso dos edificios que se constrúan en madeira estrutural, que poderán comprometer unha permanencia prolongada dese carbono fóra da atmósfera, superior ó ciclo natural que terían as árbores en monte ou esa mesma madeira noutros usos. A posibilidade de que as promotoras inmobiliarias poñan no mercado créditos de carbono dos edificios con madeira estrutural (CLT, madeira laminada) sería un xeito de incentivalas a cambiar os materiais tradicionais (ladrillo, formigón, cemento, aceiro) pola madeira. Por cada tonelada de madeira estrutural en construción, en substitución de formigón e cemento, calcúlase que se reduce en 4 toneladas de CO2 equivalente a pegada climática do edificio. A introdución dos edificios en madeira no mercado de carbono permitiría ademais compensar parte dos sobrecustos que enfrontan promotores e compradores, en comparación cos edificios en materiais tradicionais. A idea dun mercado voluntario de carbono con proxectos de construción xa está en marcha noutros países europeos, como os escandinavos, onde segundo a Xunta, a tonelada de carbono procedente dos edificios se comercializa a arredor de 26 euros / tonelada. Cómpre lembrar que a Administración autonómica anunciou recentemente que a partir do 2024, polo menos un 20% dos edificios públicos faranse en madeira, unha tendencia que se espera que se extenda á iniciativa privada. Créditos estándar e eco Tralo Consello da Xunta de onte, o presidente, Alfonso Rueda, explicou que a idea do mercado voluntario de carbono de Galicia é que haxa dous tipos de crédito, os estándar, que contabilizarán só as toneladas de carbono equivalentes reducidas, e os eco, que identificarán ós proxectos que xeren outros beneficios ambientais, como a conservación da biodiversidade ou a prevención de lumes. O obxectivo é que este último tipo de créditos acade máis valor no mercado. Como referencia, os créditos de carbono agrícolas e forestais nos mercados europeos rondan os 20 euros por tonelada, se ben en Galicia os proxectos xa en marcha, en base ó Rexistro de absorción de CO2 do Ministerio de Transición Ecolóxica, adoitan moverse en cifras superiores, no entorno dos 25 euros por hectárea.

“Nos últimos anos comprobouse unha tendencia ao aumento do grao medio do viño e, aínda que é máis difícil ter datos, tamén se observa un incremento do pH”, recoñece o catedrático da Facultade de Enoloxía da Universidade Rovira e Virgili e presidente da comisión de enoloxía da Organización Mundial do Viño (OIV), Fernando Zamora. Desde os anos 90, nalgúns dos principais viños detectouse un incremento do grao medio de alcol que, nalgúns casos como o Bordeus, foi significativo, pasando duns valores medios de pouco máis de 12,5 graos na década dos 90 a situarse por encima dos 13,5 en 2019. Evolución do grao medio no viño dende 1990. O mesmo ocorreu co pH dos viños. Así o demostran os datos históricos como os manexados sobre os viños en Australia entre os anos 1987 e 2014. No caso dos viños tintos pasaron dun pH medio de 3,42 a situarse en 3,62 e nos brancos incrementouse de 3,21 a 3,31. Non é unha realidade illada, xa que tal e como apunta Zamora, nos viños da DOC Rioxa durante os últimos anos apréciase unha tendencia á alza similar, sobre todo a partir dos anos 50 do século pasado. Así, pasouse dun pH medio de 3,30 a situarse por encima de 3,8. Evolución do pH nos viños da DOC Rioxa durante o último século. Detrás deste incremento tanto do pH como do grao alcohólico dos viños atópase o quecemento global derivado do cambio climático, pero tamén ao cambio de tendencias nas elaboracións na adegas. “Queremos viños cunha maduración fenólica completa e iso en ocasións provoca que se atrase máis do debido a data de vendima, o que conleva un incremento do grao alcohólico probable e do pH”, indica Zamora.

O quecemento global está a provocar un crecente desequilibrio entre a madurez tecnolóxica e a madurez fenolóxica e aromática

Un dos principais efectos do quecemento global nos viñedos son as variacións na vendima. “Obsérvase un crecente desequilibrio entre a madurez tecnolóxica e a madurez fenolóxica e aromática”, explica o experto. Dese modo, se se colleita antes de que se produza a madurez nos viños tintos prodúcese astrinxencia, amargor e pouca cor. Con todo, se se espera a madurez completa o grao alcohólico e o pH poden dispararse e resultar demasiado alto, cunha acidez total demasiado baixa. “Vendimiar antes non é a solución, xa que entón resultan viños herbáceos, amargos, astrinxentes e carecen do necesario aroma e boca”, xustifica Zamora.

Inconvenientes dun grao alcohólico e pH altos

Obter viños cun grao alcohólico e pH altos poden conlevar unha serie de inconvenientes en adega. “É evidente que existe a necesidade de elaborar viños de menor gradación ou mesmo sen alcol e cun menor pH”, recoñece o experto. Zamora recolle algúns dos principais atrancos que produce ter altos estes valores. No caso do grao alcohólico, os principais inconvenientes son: - Dificultades na fermentación alcohólica e maloláctica. -Obtéñense viños cunha acidez volátil máis alta. -Algúns atributos de aroma e sabor do viño quedan enmascarados polo exceso de alcol. -Os viños poden resultar desequilibrados, especialmente cando a temperatura de servizo é alta. -Algúns países penalizan aos viños que teñen un grao alto de alcol, con impostos máis elevados. -A presenza dun alto contido de alcol na etiqueta a miúdo tamén desanima a algúns consumidores potenciais que prefiren beber de maneira máis lixeira. -A aplicación de técnicas para reducir o contido de etanol require moito tempo, é custosa e pode afectar á calidade do viño. En canto ao incremento do pH, as consecuencias máis directas son: -Menor efecto antiséptico do dióxido de xofre. -Resultan viños con menos cor. -Prodúcese unha maior oxidabilidade dos antocianos. -Hai un maior risco de desenvolvemento de microorganismos problemáticos. -En xeral, son viños máis fráxiles. Para reducir tanto o grao alcohólico como o pH dos viños apúntanse posibles estratexias como o traslado dos viñedos a zonas de maior altitude, a selección de variedades e clons que maduren máis tarde, así como a adaptación de técnicas de cultivo e en adega á nova situación climática. Zamora apunta algúns dos principais procedementos que se poden levar a cabo para ter valores máis baixos:

Técnicas para reducir o grao alcohólico

• Técnicas microbiolóxicas para a redución do grao alcohólico.

Trátase do emprego de fermentos seleccionados mediante estratexias evolutivas cunha menor produción de etanol e que produzan acedo láctico. Un dos traballos realizados seguindo esta técnica polo investigador e utilizando viño Merlot conseguiu unha redución de entre 0,7 e 0,8 graos. “Non é unha gran redución, nunca se conseguirá reducir máis de 1 grao ou 1,5 graos, pero esta redución pode marcar a diferenza nalgúns viños e tamén de cara ao consumidor”, detalla. Tamén levaron a cabo o mesmo traballo con Garnacha tinta conseguindo unha redución similar. Redución de grao alcohólico en Merlot. Outra das técnicas deste tipo é a utilización de Lachancea thermotoleras mediante unha inoculación secuencial que permita aumentar a acidez dos viños tintos. Resultado do emprego de Lachancea thermotoleras. O uso do ácido fumárico (acedo trans-Butenedioico), coñecido como o aditivo alimentario E297 é outra das alternativas. Trátase dun aditivo moi empregado no sector da alimentación, moi seguro e que resulta un gran inhibidor da fermentación maloláctica do viño e ademais pode ser útil para reducir os niveis de dióxido de xofre. “É unha moi boa alternativa para os viños espumosos ao conseguir evitar a fermentación maloláctica e así manter o seu frescor”, recoñece Zamora. Inhibición realizada con ácido fumárico.

• Técnicas físicas de desalcoholización.

Un dos métodos utilizados é a ósmose inversa, que consiste en exercer unha presión superior á diferenza da presión osmótica entre o viño respecto da auga. Pódese facer tanto en mosto como en viño, aínda que en mosto implica unhas perdas de volume importantes. “Hai que ter en conta que no mosto por grao probable de alcol que queiramos reducir estaremos a eliminar un 7% do volume, mentres que se o aplicamos no viño por cada grao hai unhas perdas de volume do 1%”, detalla o experto. Proceso de ósmose inversa en viño. En base a algunhas das investigacións realizadas con esta técnica con viños das DO Penedès e Priorat conseguiron unha redución do alcol de entre 1 e 2 graos. Con esta técnica só se viron diferenzas significativas no contido de alcol e só nalgúns casos houbo variacións mínimas de acidez. “Se a desalcoholización se fai de forma adecuada non hai grandes diferenzas nos viños e resulta realmente difícil saber en cata cal é o viño desalcoholizado”, recoñece Zamora. Resultados de desalcoholización parcial por ósmose inversa. Só o contido de alcol se viu reducido de forma significativa. En canto ás técnicas evaporativas para conseguir reducir o grao de alcol dos viños, a máis utilizada é a columna de conos rotativos. Tal e como o seu nome indica trátase dunha columna de conos que viran e que provocan unha temperatura moderada (30-35 graos) e ao aplicar o baleiro conséguese a evaporación mesmo completa do alcol mentres que os aromas pódense recuperar mediante condensación selectiva e volver introducilos no viño. O maior inconveniente desta técnica é que o alcol que se extrae non é puro, a diferenza do que ocorre con técnicas como a ósmose inversa onde se consegue un alcol de 96 graos. Tamén é unha técnica na que hai unhas perdas significativas do volume de viño. Para evitar ou polo menos reducir as perdas de auga no proceso de redución do alcol tamén se están empregando técnicas como a tecnoloxía Golo, onde a redución do volume é menor, que se está utilizando moito para a elaboración de cervexa. Así, mentres coa columna de conos rotativos as perdas de volume poden oscilar entre o 22 ao 32%, coas técnicas Golo sitúanse entre 12 e 18%.

Técnicas para reducir o pH do viño

Á hora de reducir o pH do viño, Zamora recolle algunhas das técnicas máis empregadas, como son o intercambio catiónico e a electrodiálise. O proceso de intercambio catiónico consiste en utilizar unha resina de intercambio, de maneira que o viño ao cruzar por ela provoca que parte dos seus catións, sobre todo o potasio, queden depositados e se intercambien por protóns, o que deixa viños cun pH máis reducido. Outro dos procedementos usados é a electrodiálise, unha técnica baseada en aplicar un campo eléctrico potente ao viño, co que tamén se consegue esa redución do pH. Un traballo realizado con viños de Australia amosa como con ambas as técnicas conseguiuse reducir o pH dos viños a valores ao redor de 3,5 graos cando se situaban en 4,24 graos. Ademais, con estes procedementos redúcese tamén a presenza de Potasio de valores superiores a 2.000 a situarse en pouco máis de 1.000 miligramos por litro.

A brotación forzada das xemas para obter unha colleita é unha técnica xa con certa rodadura nos viñedos desde 2012, pero agora o investigador da Universidade da Rioxa, Fernando Martínez de Toda foi un paso máis aló e apostou pola brotación forzada para lograr non unha, senón dúas colleitas ao ano. É unha técnica nova da que se publicaron as primeiras referencias no ano 2020. “Ocorréuseme combinar dúas técnicas para estudar esta posibilidade nova de ter dúas brotacións de xemas”, explica Martínez de Toda. A idea é combinar no mesmo viñedo e no mesmo momento o recorte drástico da vexetación co forzado tradicional das viñas, para así lograr as dúas colleitas ao ano.

“Ocorréuseme combinar dúas técnicas para estudar esta posibilidade nova de ter dúas brotaciones de xemas”

A brotación forzada de xemas consiste en facer que se desenvolvan xemas latentes, que está previsto que permanezan no pámpano e que se prevé que broten o próximo ano. Como ben indica o nome, esta técnica busca forzar o seu desenvolvemento nesa mesma campaña. “É unha brotación forzada, xa que estas xemas non adoitan brotar o ano da súa formación en condicións naturais”, aclara o investigador. Esta técnica permite atrasar a maduración da uva, polo que se presenta como unha alternativa de manexo do viñedo que permite adaptarse para os efectos do cambio climático, sempre que a zona na que se atopa a viña o permita.

Por que optar pola brotación forzada?

Con algúns procedementos no manexo da viña pode lograrse un atraso moderado da maduración de entre 10 ou 15 días. Nos mellores casos, se se combinan entre eles poden alcanzar os 30 días. Pero, como apunta o investigador, en zonas con elevadas temperaturas, estes atrasos poden non ser suficientes. Mentres, coa brotación forzada lógrase atrasar ata 2 meses a maduración da uva. A principal limitación da brotación forzada é que adoita reducirse a produción das viñas, aínda que ás veces pode interesar conseguir esta redución. E que beneficios proporciona atrasar a maduración da uva? Martínez de Toda concreta que conseguir un atraso da maduración permite que a uva se desenvolva en condicións máis frescas e de mellor calidade tanto para a uva como posteriormente para o viño. “A idea é utilizar esta técnica para mitigar os efectos das altas temperaturas no viñedo”, explica.

O atraso da maduración inflúe na calidade final do viño, xa que inflúe na acidez, os aromas ou a maduración fenólica

En zonas de produción vitícola sometidas a elevadas temperaturas este atraso inflúe directamente en parámetros como a acidez, os aromas e a maduración fenólica. Ademais, permite elaborar viños cun menor contido en alcol. Nun estudo sobre o terreo en base aos datos do Observatorio de Logroño en 2015, a temperatura media pasou de 21,7 graos en agosto a 16,8 graos en setembro ou 13,5 graos en outubro. “Se conseguimos atrasar a maduración coa brotación forzada, a maduración podería realizarse con 4 graos menos”, exemplifica o investigador. Outra das vantaxes que proporciona é poder sincronizar ou separar a maduración entre diferentes parcelas de viñedo.

Técnicas para a brotación forzada

Para levar a cabo a brotación forzada da viña, a técnica máis clásica consiste en cortar os pampos ao redor do 5º ou 6º nó e eliminar a vexetación por completo. “Para conseguir unha boa brotación desas xemas latentes no pámpano debe eliminarse todo o que interfira, tanto follas, como netos e uva dese pampo”, detalla o investigador. Á marxe deste método máis tradicional para lograr a brotación forzada, tamén probaron unha técnica máis agresiva que reduce os nós. Así, en lugar de deixar entre 5 ou 6, o pámpano córtase xa á altura do segundo nó inferior. “Este procedemento ten a vantaxe que non é necesario eliminar a uva, xa que ao estar en nós superiores xa non brotará. Así conseguiríase a brotación deses dous nós”, concreta. Detalle de pampo con uva primaria da variedade Garnacha en maduración (na parte inferior) e uva forzada en estado herbáceo (parte superior).

Brotación forzada para lograr dúas colleitas

Fronte a estes dous métodos de brotación forzada, Martínez de Toda deu un paso máis e buscou unha dobre colleita mediante a brotación forzada, de maneira que se obteñan dúas colleitas ao ano, a segunda cun atraso de case dous meses respecto da primeira. A clave, segundo indica o Catedrático, é realizar un forzado de xemas latentes pero sen eliminar a uva primaria do pampo. Para iso, realizan un recorte de pampos, por encima do sexto nó, no inicio do callado, de maneira que se busca que se desenvolvan as xemas latentes dos nós sexto e quinto. O quecemento global permite a maduración da segunda colleita.

“Podemos conseguir unha primeira colleita cunha maduración atrasada duns 10 ou 15 días e unha segunda procedente das xemas forzadas cuxa maduración terá un atraso de ata 2 meses”

“Actuando desta maneira podemos conseguir unha primeira colleita correspondente aos acios principais, cunha maduración atrasada duns 10 ou 15 días e ademais podemos conseguir unha segunda colleita procedente das xemas forzadas cuxa maduración terá un atraso de ata dous meses respecto do control”, concreta o investigador. A continuidade dos estudos durante a campaña de 2021 mostra que, para lograr unha dobre brotación con éxito necesítase un vigor mínimo do pampo, para que así se garanta o desenvolvemento e a fertilidade suficientes dos brotes forzados. “En viñedos con lonxitudes de pampo da orde de 2 metros obtéñense desenvolvementos suficientes, pero non en viñedos con lonxitudes de pampo de 1,2 metros”, detalla o investigador. Os primeiros resultados obtidos en 2019-2020 en viñedos de variedades como Garnacha, Tempranillo e Maturana Tinta, a vendima inicial atrásase ata mediados de outubro e a segunda maduración sería en novembro, en zonas altas e frescas da Rioxa. Mentres, en zonas máis cálidas conséguese un mesmo atraso, pero a primeira colleita produciríase a mediados de setembro e a segunda en outubro. Deste xeito, a colleita primaria madura uns 13 días máis tarde e a colleita secundaria uns 40 días máis tarde. Fenoloxía das cepas con dúas colleitas trala brotación forzada. Outro dos aspectos importantes a valorar nos resultados é a propia resposta da planta a estas prácticas. Tal e como detalla Martínez de Toda, as viñas presentan algo máis dun brote por pampo. Ademais, lógrase unha produción forzada, con acios máis pequenos, da orde de algo máis de 1 quilo por cepa, fronte aos 3 quilos habituais. Así, a segunda colleita representa ao redor do 30% da colleita primaria. Resultados produtivos da obtención de dúas colleitas. Número de acios e peso en función da maduración.

A dobre brotación e a composición da uva

A investigación tamén abordou os efectos desta dobre brotación na composición da uva. Un dos valores que se ve afectado é o propio peso da baga, que resulta máis pequeno, pasando nun dos casos analizados de 1,75 gramos na primeira data de vendima a 1,01 na segunda. No caso da cantidade de azucres da uva tamén se verá afectado. “A cantidade de azucre varía en función de canto se atrase a maduración e a chegada do frío”, apunta o investigador. O atraso da maduración tamén deixa un pH máis baixo, unha maior acidez e acedos málico e tartárico máis altos, así como unha concentración de antocianos moito máis alta que a colleita primaria. Resultados da composición da uva trala brotación forzada para lograr dúas colleitas. Outra das conclusións que destaca esta investigación, é que ademais de madurar a uva correctamente, pódense acumular suficientes reservas para os próximos anos.

A necesidade de adaptarse aos novos retos que supón o cambio climático levou á Misión Biolóxica de Galicia a iniciar investigacións en relación á resiliencia do chan fronte aos desafíos climáticos que se prevén para o futuro. Así, xunto con outros entes tanto estatais como dentro de programas da UE estase buscando unha solución que mellore a calidade do chan agrícola mediante unha mellor xestión do mesmo e con prácticas sustentables. O Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) participa, a través do Instituto Nacional de Investigación e Tecnoloxía Agraria e Alimentaria (Madrid), a Misión Biolóxica de Galicia (sede Santiago de Compostela) e o Centro de Edafoloxía e Bioloxía Aplicada do Segura (Murcia) no proxecto “MINOTAUR”, que forma parte do programa EJP SOIL, financiado pola Unión Europea, cuxo principal obxectivo é mellorar a calidade do chan e a xestión agrícola a través de enfoques innovadores e prácticas sostibles. “O chan é a base da vida no planeta, xa que é gran parte responsable de servizos como a provisión de alimentos mediante a agricultura e a regulación do clima global. Nos últimos anos, unha boa cantidade de proxectos na temática reflicten a importancia que este recurso natural non renovable, o chan, teñen para a Unión Europea e o devir das futuras xeracións. Un claro exemplo é o programa EJP SOIL e, como parte do mesmo, o proxecto MINOTAUR, no que participamos 16 institucións de investigación europeas”, explican desde o grupo Interaccións Microbioma-Chan-Planta (IMiSPla) da MBG, adscrito ao Departamento de Chans, Biosistemas e Ecoloxía Agroforestal. O proxecto, de 3 anos de duración, iniciouse en 2021 co labor de modelar a biodiversidade e as funcións do chan para avaliar a súa vulnerabilidade ao cambio climático e o impacto de diferentes prácticas agrícolas na adaptación climática na UE. Entre os seus principais obxectivos está o obter datos de campo e de experimentos de laboratorio que mostren como responde a diversidade taxonómica e funcional do chan e as súas funcións ecosistémicas ante distintas prácticas agrarias en condicións de cambio climático. Estes datos empregaranse posteriormente para calibrar e validar modelos e mapas de biodiversidade edáfica en Europa os cales poden axudar á toma de decisións sobre os mellores usos do chan en diferentes zonas de Europa. Polo momento, traballouse nunha rede de experimentos europeos a longo prazo (oito en total) que conforman un gradiente con diferentes condicións climáticas e tipos de chans, así como diferentes prácticas agrarias que inclúen distintos tipos de fertilizacións e arados do chan. Estes ensaios agrícolas abranguen un rango latitudinal que cobre de España a Suecia, e inclúe La Finca Experimental de la Canaleja (INIA-CSIC), un dos ensaios agrícolas a longo prazo máis antigos da rexión mediterránea. En cada ensaio tomáronse mostras de chan sometidos a distintos tratamentos experimentais de fertilización e cavadura. O consorcio do proxecto MINOTAUR, baixo a coordinación do INIA-CSIC, colaborou en determinar nestes chans a abundancia e clasificación funcional e taxonómica dunha ampla lista de indicadores biolóxicos tales como fungos e bacterias (microbiota), nematodos (microfauna), microartropodos (mesofauna) e miñocas (macrofauna). Nas mesmas mostras determináronse tamén parámetros físicos, químicos e biolóxicos que se asocian con funcións ecosistémicas características dos chans, como o secuestro de carbono e o ciclado de nutrientes, a regulación hídrica e o potencial antifitopatógeno. Na etapa final de proxecto avaliarase cal é o impacto da xestión agrícola nestes indicadores biolóxicos e funcións ecosistémicas en función das condicións edafoclimáticas. Tres destes ensaios foron ademais seleccionados para realizar un ensaio de cambio climático coordinado polo CEBAS e a MBG (sede Santiago), que permitirá coñecer como as prácticas de xestión agrícola alteran a resiliencia da diversidade e funcionalidade do chan ante a seca e o incremento de aridez asociado cos escenarios de cambio climático. Estes resultados presentaranse ante o consorcio MINOTAUR na próxima reunión de proxecto que se celebrará en Rennes (Francia) en outubro.

Os acios compactos e densos, aínda que a primeira vista poidan parecer sinónimo de boa colleita, entrañan certos riscos no viñedo. Entre outras problemáticas, este tipo de acios son máis propensos a sufrir enfermidades fúnxicas ou a incidencia de pragas como a avelaíña do acio (Lobesia botrana). Ademais, supoñen un reto para os viticultores á hora da vendima, xa que moitas veces presentan unha maduración máis irregular das bagas. Por outra banda, no caso da uva de mesa, os mercados rexeitan este tipo de acios. Estas problemáticas poden verse incrementadas coas novas condicións climáticas extremas derivadas do cambio climático. Por este motivo, desde o Instituto de Ciencias de la Vid y del Vino impulsaron dous proxectos de investigación para tratar de pescudar as causas detrás da compacidade dos acios e os xenes relacionados con este fenómeno.

“Estudar a compacidade do acio é extremadamente complexo”: Javier Ibáñez, investigador do CSIC

“É necesario ter en conta que a compacidad do acio é un carácter extremadamente complexo para o seu estudo”, recoñece Javier Ibáñez, investigador científico do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC), que liderou senllos proxectos sobre a compacidade do viñedo GrapeComp e VitiComp.

Estudos realizados

O primeiro dos proxectos en desenvolverse foi GrapeComp que iniciaron no 2010, para logo dar continuidade con VitiComp. Con todo, sobre algúns aspectos aínda seguen na actualidade traballando, xa que son só o comezo dun longo traballo ata atopar a base xenética da compacidade e variedades que proporcionen acios menos compactos. Precisamente, estes traballos iniciais buscaban determinar as causas e xenes que interveñen na formación de acios máis compactos.

Un dos retos iniciais foi medir de forma obxectiva o grao de compacidade dos acios para logo analizar os xenes que influían neste trazo

O primeiro reto do proxecto de investigación foi medir a compacidade do acio, xa que moitos acios compórtanse de forma desigual e as clasificacións vixentes non se adaptaban a esta variabilidade. Por iso, un dos primeiros pasos que afrontaron foi conseguir unha metodoloxía que lles permitise valorar de forma obxectiva o grao de compacidade. Distinto grao de compacidade dos acios. Para esta primeira medición traballaron con 11 variedades e analizaron 23 caracteres, en especial aqueles que afectaban á morfoloxía do acio, de maneira que estudaron 19 índices, entre os que se atopaban 8 propios. En traballos posteriores empregaron metodoloxías de análises de imaxes, tanto en 2 como 3 dimensións.

Nos primeiros estudos fenotiparon máis de 100 variedades durante 3 anos e analizaron ao redor de 1.000 acios en cada unha das campañas

No primeiro dos estudos fenotiparon máis de 100 variedades durante 3 anos para identificar as variables morfolóxicas que puidesen determinar a compacidade dos acios. Así, estudaron ao redor de 1.000 acios en cada unha das campañas. Tamén estudaron unha colección de clons para facer unha selección de xenes cun posible papel na determinación da compacidade. Así, partiron de máis 1.600 clons para finalmente traballar con 18 das variedades de Tempranillo e Garnacha que tiñan diferenzas destacadas na compacidade do acio (clons compactos vs. clons soltos). Os primeiros traballos de análises permitíronlles achar compoñentes morfoagronómicos do acio máis relacionados e que podían ser claves para que o acio terminase sendo compacto. Así, os caracteres número de bagas por acio e a lonxitude da primeira rama do acio foron os máis determinantes, seguidos polas dimensións da baga.

“O número de bagos e a arquitectura do acio son as variables que máis inflúen para a compacidade do acio ao analizar distintas variedades, mentres que entre clons da mesma casta entran en xogo máis variables”

“Nun contexto multivarietal, o número de bagos e a arquitectura do acio son as variables que máis inflúen. Mentres, nunha contorna intravarietal, como vimos en Garnacha e Tempranillo, hai moitas variables que poden determinar a compacidade do acio”, explica o investigador. Para dar continuidade a este traballo inicial, no proxecto VitiComp centráronse en estudar aqueles factores que incumben á reprodución, como as flores, bagas ou callado. “Vimos resultados interesantes como que as variedades de viño tiñan unha maior taxa de callado que as variedades de mesa”, apunta Ibáñez. Con este traballo conseguiron definir algúns outros factores como determinantes para a compacidade do acio. “Atopamos un amplo rango de variación para diferentes variables relacionadas co desempeño reprodutivo, incluído o número de flores, o número de bagas, a taxa de callado e o índice de corremento”, detalla o investigador.

Xenes a ter en conta

Estes traballos permitíronlle ademais elaborar unha listaxe de xenes candidatos a ser determinantes na compacidade do acio. “O compoñente xenético ten un impacto moi grande na compactación do acio xa que vimos diferenzas notables entre cultivares e os clons e que se manteñen ao longo dos anos”, detalla Ibáñez. Nos estudos cos diferentes clons atoparon máis de 1.600 xenes con expresión diferencial, aínda que tras unha selección deses xenes candidatos contaron con 171 xenes preseleccionados, que foron secuenciados nas máis de 100 variedades estudadas. Realizaron unha análise de asociación xenética para atopar os xenes determinantes. “Atopar asociacións non azarosas non significa que esteamos a atopar o xen causante da compacidade. O máis importante é tentar controlar os falsos positivos que poden atoparse por mor da estrutura familiar ou poboacional”, explica o investigador. Así, ao estudar os xenes en asociación con caracteres como a compacidade do acio e a lonxitude da primeira ramificación acharon varios que mantiñan relación. Esta asociación presentouse tanto en xenes para os que non existía ningún tipo de información, como nalgúns relevantes como o que codifica para a proteína uclacyanina que está involucrada en procesos de formación de fibra.

O xen VvNAC26 é un dos que inicialmente gardaba certa relación coa compacidad dos acios

Finalmente, nestes traballos iniciais atoparon que o xen VvNAC26 gardaba certa relación coa compacidade dos acios. Aínda que están pendentes de realizarse máis traballos nesta liña debido aos múltiples factores que poden condicionalos. Nesta liña, posteriormente a estes traballos no ICVV, un equipo de investigadores chineses apuntaba nesa mesma dirección con este mesmo xene, xa que inflúe tanto no desenvolvemento do froito como das sementes. No proxecto VitiComp ampliouse o número de xenes analizados nas 114 variedades estudadas ata 289 e atoparon un total de 34 xenes que, tras realizar estes estudos de asociación, estaban relacionados coa fertilidade e a compacidade do acio. Estes resultados son de gran relevancia para entender a xenética da reprodución da vide e da formación de acios de maior ou menor compacidade. Con todo, o investigador apunta a que estes son aínda pasos iniciais e que son necesarios máis estudos para confirmar ou descartar algunhas das asociacións que atoparon nestes primeiros traballos.

Nos últimos tempos os gandeiros europeos están a asistir con incredulidade a unha campaña de linchamento da súa actividade ante a opinión pública. Hai unha clara fronte de intereses en contra da produción de leite e de carne para, entre outras cousas, substituílos no mercado da alimentación mundial por distintos derivados e sucedáneos vexetarianos. Fenómeno que vai mover miles de millóns de euros nos próximos anos e que para poder triunfar, precisa convencer á opinión pública, ao cidadán e consumidor, de que a actividade gandeira é mala e ata inmoral. Aínda que nesta campaña mestúranse moitas mensaxes tendenciosas e medias verdades, hai unha delas que destaca por ser especialmente perniciosa, ao aludir á preocupación polo cambio climático: referímonos aos danos que supostamente estarían a causar ao clima as emisións de dióxido de carbono e metano que se orixinan no metabolismo do gando (especialmente o vacún). É este o aspecto que analizaremos neste artigo. En concreto acúsase o gando de ser un factor fundamental para acumular na atmosfera de forma non sostible dióxido de carbono e metano, primeiro co seu metabolismo e despois na descomposición microbiana dos xurros do gando. Esta acusación é insostible desde o punto de vista científico. Como veremos, aínda que non houbese nin unha soa cabeza de gando no planeta, a biomasa vexetal descomporíase igualmente pola acción microbiana (ou polo lume) para devolver á atmosfera dióxido de carbono e metano. Con gando ou sen gando, este carbono orgánico devólvese sempre á atmosfera cun balance neto cero. Fenómeno totalmente natural e necesario para a reciclaxe constante do carbono entre a biota e a atmosfera. Obviamente, este escenario é coñecido pola comunidade científica, pero o grave é que non se ten en conta nas institucións políticas á hora de fixar axendas e medidas de control de emisións á atmosfera. Así en informes, estatísticas, normativas, e propostas de control preséntanse en pé de igualdade as emisións do metabolismo da gandería coas de calquera combustible fósil, cando as primeiras nunca teñen un efecto acumulativo de dióxido de carbono na atmosfera, e as outras si. Iso presenta ante a sociedade de forma interesadamente torcida a actividade da gandería e dos gandeiros, cuxo papel na alimentación global e a conservación da contorna é insubstituíble e hai que reivindicar.

O caso do dióxido de carbono CO2

É fácil de entender que cando se queima un combustible fósil, ben sexa gas, carbón ou un derivado do petróleo, esta combustión, se é completa, producirá dióxido de carbono máis auga, como nos ensinaron na química elemental da escola. Isto si que certamente incrementa o balance neto de dióxido de carbono na atmosfera, pois carbono que non estaba na atmosfera, senón na cortiza terrestre como carbón, petróleo ou gas, pasa á atmosfera tras a súa combustión en forma de dióxido de carbono gaseoso. E aumenta así a concentración neta de CO2 atmosférico, polo que tamén aumentarán en forma proporcional calquera dos efectos que poida ter este gas sobre o quecemento global e o cambio climático.

Calquera dióxido de carbono que emita unha res procede da degradación química dun vexetal que previamente inxeriu. E de onde obtivo o vexetal o carbono que pasou ó animal en forma de alimento?. Da atmósfera, de onde foi captado pola fotosíntese

Agora ben, calquera dióxido de carbono que poida emitir o metabolismo dunha res gandeira, procede da degradación química dun alimento que previamente inxeriu este animal na súa dieta. E de onde procedía este alimento?. Dun vexetal. E de onde obtivo o vexetal o carbono que pasou ao animal en forma de alimento?. Pois procedía da atmosfera, de onde foi captado pola fotosíntese. A actividade metabólica do animal, por tanto, non fai máis que devolver á atmosfera o que previamente a planta quitara dela, nun circuíto pechado de balance neto cero. O mesmo vale para o carbono que é emitido á atmosfera na descomposición microbiana de dexeccións do gando, pois as dexeccións non son senón restos vexetais parcialmente metabolizados.

O gando só devolve á atmósfera un dióxido de carbono que xa estaba antes nela

Por tanto, é imposible, repitamos, imposible, que o metabolismo de calquera animal, ou a degradación microbiana das súas dexeccións aumenten o balance neto da concentración de CO2 na atmosfera: a gando vía metabolismo, ou pola degradación dos xurros polos microorganismos do chan, unicamente devolve á atmosfera un CO2 que xa estaba antes nela, e de onde o retirou provisionalmente a fotosíntese da planta que lle serviu como alimento ao animal.

O caso do metano

Acúsase os ruminantes domésticos de contribuír ao quecemento global mediante a acumulación irreversible na atmosfera do gas metano ou CH4, que se xeran tanto no metabolismo fermentativo do rume, como na degradación dos xurros. Que hai de certo nisto? É certo que o metano se produce no rume dos ruminantes durante a pre dixestión microbiana da fibra vexetal inxerida, e tamén durante a degradación microbiana dos xurros do gando en ausencia de osíxeno (por exemplo en fosas sépticas de tratamento anaerobio de xurro, ou cando se aplican en solos encharcados sen osíxeno dispoñible). E é tamén certo que desde o punto de vista de limitar un excesivo efecto invernadoiro, é preferible que o carbono volva á atmosfera en forma de CO2 e non de metano CH4, xa que unha molécula de metano ten ata 23 veces máis potencial de aumentar a temperatura da atmosfera que unha de dióxido de carbono (aínda que a súa concentración actual na atmosfera é 220 veces menor que a do dióxido de carbono). Pero o que se adoita ocultar nestas informacións é que o metano na atmosfera non é máis que unha forma transitoria que adopta o carbono, pois como tamén aprendemos na química da escola, oxídase de forma espontánea reaccionando co osíxeno do aire, precisamente para dar CO2 e auga. Co cal, non se pode acumular metano na atmosfera de forma indefinida, senón como moito durante o tempo que tarda en oxidarse de forma natural, que vén sendo, como nos din os químicos atmosféricos, duns 12 anos de media, pasados os cales ese carbono que estaba en forma de metano, volve estar en forma de CO2 na atmosfera, listo para ser captado novamente pola fotosíntese e comezar de novo un ciclo idéntico planta-animal-atmosfera, impulsado pola enerxía do sol. Dito doutro xeito, o metano que produce a actividade gandeira nunca aumenta o balance neto da concentración de carbono na atmosfera. E nunca poderá acumularse na atmosfera un stock de metano superior ás emisións dos últimos 12 anos, xa que vai pasando paulatinamente por oxidación a CO2 e auga nese prazo, non existindo a suposta acumulación irreversible deste gas na atmosfera. O metano, por tanto, é unha forma intermedia e transitoria do carbono na atmosfera, que finalmente se oxida a CO2. . Cando procede do gando, o balance neto atmosférico de concentración de carbono que xera é igual a cero. A maiores destes argumentos, as fontes científicas consultables sobre emisión de metano á atmosfera recoñecen que só o 5% do mesmo estaría a ser emitido pola rumia dos aproximadamente 1.500 millóns de cabezas de ruminantes que se estima hai na actualidade no mundo. Reducir a cabana gandeira global actual, poñamos que nun drástico 50%, apenas reduciría as emisións deste tipo de metano á atmosfera un 2,5%. E iso supoñendo (que é moito supoñer) que na descomposición dos vexetais que deixasen de alimentar a este gando non se vai a producir ningún metano, o que é evidentemente falso, pois localmente no chan, sempre hai condicións anaerobias.

Impacto real da gandería nas emisións de carbono á atmosfera

De todo o exposto ata este momento, queda claro que unha planta que morra naturalmente e caia ao solo sen ser comida por un herbívoro, vai descompoñerse no chan pola actividade microbiana, de tal xeito que no medio prazo, o carbono dos seus tecidos e paredes vexetais vai volver á atmosfera en forma de CO2, ou de CH4 (dependendo das condicións de aireación do solo), cun balance neto de concentración de carbono na atmosfera, cero. Diferenza real, desde o punto de vista do balance neto do carbono atmosférico, en que esa descomposición vexetal fixérona os microorganismos do solo ou os do aparello dixestivo do gando? Cero. Ningunha. É máis, é que é tal a potencia da fotosíntese a escala global no planeta que os ecosistemas terrestres e mariños, segundo nos ensinan os ciclos bioxeoquímicos dos científicos, retirarían todo o CO2 da atmosfera en apenas uns 10 anos, se o mecanismo de descomposición das plantas e resto de materia orgánica polos microorganismos, non o devolvese á atmosfera para iniciarse outro ciclo. Lonxe de estar ante un “problema”, estamos ante un mecanismo fundamental do funcionamento dos ecosistemas e do ciclo da reciclaxe dos nutrientes. De feito, calcúlase que non hai agora máis ruminantes no planeta que fai apenas uns miles de anos, cando as mandas de herbívoros salvaxes enchían as planicies de América e África de xeito moito máis numeroso que hoxe en día. Antes os ruminantes eran animais salvaxes, hoxe fundamentalmente gando doméstico, pero cun número, de orde de magnitude, moi similar antes e agora. Por tanto, o metano producido por rumia, veu sendo durante millóns de anos esencial para un correcto funcionamento do equilibrio térmico da atmosfera. O vilán haberá que buscalo no metano que proceda doutras actividades, non no que naturalmente leva circulando millóns de anos a partir do metabolismo dos ruminantes. Repitamos a principal idea conceptual deste artigo: É absurdo, e conceptualmente falso, culpar á gandería de calquera incremento de carbono na atmosfera, xa que exactamente o mesmo dióxido de carbono captado previamente da atmosfera polas plantas na fotosíntese, volverá a ela a través do metabolismo animal cun balance neto cero: directamente como dióxido de carbono CO2, ou de forma transitoria como metano CH4, o tempo que tarda este último en oxidarse na atmosfera a CO2, periodo establecido polos científicos nuns 12 anos.

As emisións do gando teñen un balance neto cero. Querer facerlle crer á sociedade que o gando aumenta o carbono da atmósfera é unha falsidade que se divulga a propósito e que responde a intereses económicos e ideolóxicos

Se por impacto en emisións á atmosfera da gandería quérese indicar as emisións dos tractores, as fábricas de fertilizantes ou as dos camións ou barcos que transportan forraxes e produtos elaborados, estamos de acordo en que si existen, son reais e débense de minorar, como en calquera outro sector. Pero querer facer crer á sociedade que o metabolismo dun animal incrementa a concentración de carbono na atmósfera, como si sucede coas emisións dun combustible fósil, cando as primeiras teñen balance neto cero e as segundas positivo, é unha falsidade, que se divulga a propósito, que marca inxustamente a axenda da loita contra o cambio climático, e que responde a intereses económicos e ideolóxicos moi concretos.

Fernando Zamora (Tarragona, 1960) é catedrático da Facultade de Enoloxía da Universidade Rovira i Virgili (Cataluña) e presidente da Comisión de Enoloxía da Organización Internacional da Viña e o Viño (OIV). Está considerado un dos maiores expertos na crianza de viños. Con el coñecemos algunhas das claves para ter en conta nesta elaboración, así como os retos que se presentan. Preguntamos tamén polas posibilidades que ofrecen as variedades galegas para lograr grandes viños de garda. -Que define un bo viño de garda? -Como o seu nome indica, é aquel que pode envellecer. É un viño elaborado non para ser consumido de forma case inmediata do seu embotellado, senón que é un viño que en botella mellorará lentamente durante o tempo e alcanzará o seu cenit aos 10, 15, 20 anos… A partir de aí debe manter a calidade que logrou ao chegar ao seu máximo e ir aos poucos envellecendo suavemente, ata que chega un momento que o perde todo. Un bo viño de garda é aquel que pode manter a súa calidade longo tempo, como mínimo 10 anos. -Nunha das súas últimas visitas a Galicia apuntaba que a cor é un dos indicativos dos viños de garda, dando conta do tempo e o estado dese viño. Pode proporcionar máis información só a cor? -A cor é un indicador da concentración de antocianos e tamén está relacionado co pH. En xeral, un viño pode envellecer mellor canto máis baixo é o seu pH e maior concentración de taninos e antocianos posúe. Isto relaciónase co corpo e cor do viño, pero non é tan fácil. Hai que ter en conta que se buscamos unha boa extracción durante a fermentación e maceración dos viños, extraendo máis do que correspondería os viños poderán envellecer pero serán astrinxentes, amargos, herbáceos, polo que non terán o maior interese. Trátase de lograr un equilibrio cunha extracción selectiva. Búscase sacar todo o bo da uva, para ter unha boa concentración e cor que lle permita manterse longo tempo, pero cun equilibrio sensorial adecuado.

“O Albariño e o Godello parece que teñen unha boa capacidade de garda, sobre todo no clima atlántico e coas choivas de Galicia, que fan que estes viños teñan unha gran acidez”

-Aínda que tamén hai viños de garda con variedades brancas, seguen predominando os tintos ou é xa unha barreira superada? -En viños tintos as cousas son máis fáciles de comprender, así é que analizando e catando un viño xa podes verlle o potencial. Con todo, cos viños brancos non resulta tan sinxelo. A acidez alta e o pH baixo son unha condición necesaria pero non suficiente, polo que para saber se vai envellecer ben hai que fixarse nas súas concentracións en polifenois e outros aspectos. Por iso, é máis difícil prever a capacidade para a garda dun viño branco. Hai moitos menos viños brancos de garda. -Aínda que, hai grandes viños de garda brancos... -É conocidísima a capacidade dos grandes Borgoña que aguantan longo tempo e teñen a vantaxe de ter climas máis frescos e pH máis baixos. Tamén hai variedades que teñen mellor envellecemento. Así, o Chardonnay presenta unha gran capacidade para o envellecemento. As variedades galegas, tanto o Albariño como o Godello parece que teñen unha boa capacidade de garda, sobre todo no clima atlántico e as choivas fan que estes viños teñan unha gran acidez.

“A madurez das sementes é moi importante, xa que se non están ben maduras poden achegar taninos extremadamente amargos que farían que o viño non teña o equilibrio adecuado”

-O cambio climático e o adianto da vendima está a xogar un papel fundamental para atopar o momento óptimo para a vendima de viños destinados a ser de garda. Está a resultar máis complexo para os viticultores e enólogos conseguir unha vendima adecuada? -O cambio climático está a xerar primaveras máis secas e veráns máis cálidos con ondas de calor brutais que provocan que a planta se paralice, é dicir que deixa de realizar a fotosíntese de forma que fisioloxicamente a uva non evoluciona e se deshidrata, o que provoca que aumente o grao e baixe a acidez, o que obriga a vendimiar antes. Desta maneira, atópasche que aínda que a madurez evolucionou moi rapidamente en canto aos parámetros de acidez, grao alcohólico probable ou o pH non ocorre o mesmo coas peles e as sementes. Nos tintos as sementes son moi importantes, xa que se non están ben maduras poden achegar taninos extremadamente amargos e que farían que o viño non teña o equilibrio adecuado. No caso de brancos, tintos e rosados, a pel tamén achega tanino que é importante e sobre todo achega os aromas, a parte máis nobre do viño. Se a pel non está ben madura, os aromas florais e froiteiros que se buscan non aparecen e no seu lugar aparecen aromas herbáceos e vexetais. Por outra banda, hai datos que demostran que o pH dos viños tamén se incrementou. Fixen unha pequena investigación nos últimos días e confirmei que o pH dos viños tintos en Rioxa desde 1960 subíu dunha media de 3,30 a 3,87. É arrepiante. Isto débese non só ao cambio climático senón a que houbo un cambio varietal en Rioxa, da Garnacha ao Tempranillo. Aínda así, a tendencia é clara e pódese ver noutras zonas, como o sueste de Francia, Australia… onde se observa que o pH aumentou e isto condiciona que os viños envellezan peor, de maneira que é máis difícil facer un viño de garda. O enólogo Fernando Zamora nunhas xornadas centradas nos viños de garda celebradas en Sober (Lugo). -Cales son as claves para lograr grandes viños de garda? -Unha uva madura e sa, é dicir que non teña ningún tipo de afección por botrite, podremia... O ideal sería que ademais esta uva tivese unha boa acidez, aínda que isto ás veces é complicado e hai solucións en adega, que son lícitas e legais como a acidificación con ácido tartárico que se extrae da propia uva e que poden permitir mellorar un pouco a falta de acidez. Logo hai que facer unha vinificación adecuada e sobre todo unha crianza adecuada. -Falar de viños de garda é facelo de crianzas, é o carballo francés unha das mellores opcións ou dependerá do viño co que se traballe? -No mercado, aínda que hai máis tipos, os maioritarios son o carballo francés (Quercus pretaea) e o carballo americano (Quercus alba). Entre os dous, a elección queda ao gusto. O carballo francés achega máis estrutura, de maneira que os viños envellezan un pouco mellor. Por outra banda, no plano aromático, o carballo americano achega sobre todo notas de coco, mentres que o francés achega aromas máis serios con notas de vainilla, especiadas que adoitan ser moi apreciadas polos catadores. Con todo, creo que é unha boa idea xogar cos dous carballos. Así, para un viño de garda interesante pódese apostar por un 70% de carballo francés e un 30% de carballo americano e pode que se logre un resultado mellor que só utilizando o carballo francés. Depende de cada viño e cada variedade. É unha cuestión empírica na que hai que probar. -Apuntou tamén nalgunha ocasión que os carballos que predominan en Galicia son unha madeira pouco adecuada para o envellecemento dos viños pola dureza tánica que achega. Hai outras alternativas nos carballos á marxe do francés e americano? -Está a probarse tamén con outros carballos. En España o Quercus pirenaica está a mostrarse como unha alternativa interesante. En Asia está a probarse co Quercus mongólica e en Francia tamén se traballa co Quercus robur para augardentes, xa que achega moita estrutura e pouco aroma, polo que xamais se debe usar para brancos e para viños tintos pode utilizarse un pouco, pero tampouco é a madeira máis adecuada.

“A madeira de castiñeiro dá demasiada estrutura e fai que os viños se endurezan. Son máis interesantes outras madeiras como a acacia, utilizada en brancos e que deixa notas de caldo de azucre e froitas de óso”

-E outras madeiras como o castiñeiro, poden ser unha opción para ter en conta? -Madeiras como o castiñeiro ou a cerdeira empregáronse, pero polo xeral son moi permeables ao osíxeno permitindo que os viños se oxiden máis rápido. No caso do castiñeiro dá demasiada estrutura e fai que os viños se endurezan un pouco. Son máis interesantes outras madeiras como a acacia, que se está utilizando sobre todo en viños brancos e deixa notas de caldo de azucre e froitas de óso. -E en canto ao tamaño da barrica, ata que punto inflúe contar con grandes barricas ou depósitos de menor tamaño? -En principio, canto maior é o recipiente menor é o impacto da madeira en aromatización ou achega de substancias estruturais ou micro osixenación. Canto máis pequena é a barrica, o viño vai mais rápido. Tradicionalmente en España utilizáronse as barricas de 225 litros e hai denominacións de Rioxa que só recoñecen esa medida. En Ribeira de Douro aceptouse a de 300 litros pero non aceptan máis. Para min, isto é un gran erro, xa que a barrica de 225 está pensada orixinalmente en Bordeus para a crianza de viños de Cabernet sauvignon en épocas que non acaban de madurar do todo. Na zona de Priorado, en Mon Sant que traballamos moito coa Garnacha, gústannos moito a barrica de 500 e mesmo os fudres de 2.000 ou 4.000 para esta crianza. -A que se refire con que é un erro quedar só coas barricas de 225? -Regulamentar en exceso non é bo. O termo reserva no resto do mundo significa que reservaches o teu mellor viño e logo falo como creas adecuado. En España quere dicir un mínimo de 3 anos de crianza, dos cales un como mínimo é en barrica. E non porque estea máis tempo en barrica un viño vai ser mellor, o que hai é que buscar o punto óptimo entre o equilibrio da madeira e a froita do viño e iso cada ano é diferente.

“Téntase que cando os viños saian ao mercado estean listos para beber, que aguanten, pero que non teñas que esperar para bebelos”

-É posible conseguir un gran viño de garda que permaneza en cubas de metal? -Pódese obter perfectamente aínda que non creo que se poida obter a complexidade que se logra en barrica. Pero pódense empregar técnicas como a micro osixenación e reprodúcese o que ocorre dentro dun barril de madeira. Por outra banda, tamén está autorizado o uso de fragmentos discretos de madeira (doias ou taboleiros de madeira) que se introducen dentro do viño e provócanse reaccións similares ás que ocorren nos barrís de madeira. Son técnicas que se utilizan conxuntamente e que son máis económicas. Aínda que non alcancen a complexidade dos grandes viños de garda, poden dar un viño interesante que aguante un tempo en botella de forma adecuada. O único problema niso é a competencia desleal. Se se utiliza barrica poderías poñer crianza, mentres que se se fai nun tanque de metal non poderías poñelo, xa que en barrica implica outros gastos maiores. -Está a apostarse máis por viños que terminan a súa evolución en botella? -Hai de todo. Hai que ir con coidado. Un viño de garda se entra prematuramente en botella pode ter problemas de falta de estabilidade, que dea un precipitado en botella moi rápido. O viño péchase e pode cheirar un pouco mal, polo que haberá que decantalo con moito tempo de antelación. Se pola contra, se embotella demasiado tarde, a madeira pode vencer ao viño. Creo que a aposta polos viños con crianza en botella era máis común no pasado. Actualmente, téntase que cando os viños saian ao mercado estean listos para beber, que aguanten, pero que non teñas que esperar para bebelos.

“Algúns dos viños de garda máis prestixiosos, onde a botella pode alcanzar os 4.000 euros, elabóranse en tanques de formigón”

-Está a volverse tamén ao uso de cántaros ou depósitos de formigón. Hai quen desconfía deste tipo de depósitos, que opinión ten respecto diso? -Non hai que ter medo. Os depósitos de formigón teñen un pasado complicado, xa que se utilizaba formigón armado, que ten no seu interior barras de ferro e en superficie era moi rugoso. Antes o formigón non era inerte, había unha filtración do ferro desas barras ao viño. O ferro como catalizador da oxidación, facía que evolucionase máis rápido. Ademais, collía sabores estraños. No caso de depósitos subterráneos, ás veces había filtracións. Hoxe en día, os depósitos de formigón son en superficie, deposítanse na adega, teñen unha superficie perfectamente cristalizada e non teñen ferro no seu interior. Son tanques marabillosos. Algúns dos viños de garda máis prestixiosos, onde a botella pode alcanzar os 4.000 euros, elabórase en tanques de formigón. -Temos en Galicia potencial para elaborar grandes viños de garda? -En brancos sen dúbida. En Galicia tedes os mellores viños brancos de España e un clima formidable. En tintos, está a mellorarse moito e mesmo vos estea favorecendo o cambio climático. Hai variedades recoñecidas como a Mencía, pero outras como o Sousón tamén teñen un potencial importante e xa se están utilizando para a elaboración de viños de garda no Douro (Portugal). Hai un futuro interesante nos viños tintos galegos, pero rompendo algúns tabús. -Que hai que deixar atrás? -Recordo que nunha charla impartida hai tempo en Galicia sobre madurez fenólica falaba sobre a necesidade de deixar que a uva madurase, pero dicían que non podían xa que había unha regra que dicía que os viños non podían superar unha certa gradación. Esta norma, que xa non está vixente buscaba evitar que entrasen viños de fóra. Isto era unha tolería. Hai que buscar unha madurez adecuada da uva. Afortunadamente hai elaboradores que están a facer xa un gran traballo en Galicia, en especial na DO Ribeira Sacra. Creo que os tintos teñen un potencial importante, sobre todo na Ribeira Sacra, xa que noutras zonas poden ser algo máis secundarios.

INFORMACIÓN RELACIONADA

-Claves para elaborar viños de garda.

 

Calidade, rastrexabilidade, benestar animal, seguridade alimentaria e compromiso ambiental son puntos fortes do modelo de produción europeo, que contribúen a que os lácteos elaborados no mercado comunitario teñan cada vez máis proxección internacional, ofrecendo amplas garantías aos consumidores de todo o mundo. Son tamén algúns dos factores que pon en valor a campaña europea “Conta cos produtos lácteos europeos” que está a impulsar a Organización Interprofesional Láctea (InLac). Esta campaña europea trata, en consecuencia, de informar desde unha perspectiva científica dos valores que hai detrás do sector lácteo, no plano ambiental e tamén nutricional. "O modelo de produción europeo abre portas aos lácteos nos mercados exteriores", explica o presidente de InLac, Daniel Ferreiro. Ademais, o marco lexislativo da UE serve de inspiración para o desenvolvemento de modelos noutros continentes que apostan por elevar os seus propios estándares como resposta ás demandas dos consumidores de hoxe en día.

Alto compromiso do sector co medio ambiente

O sector lácteo está moi sensibilizado co cambio climático, e por iso, traballa para alcanzar a neutralidade climática, que empeza por avaliar os niveis de emisións asociadas á produción, procesado e comercialización dos lácteos. "O obxectivo é reducir as emisións progresivamente para producir a mesma cantidade de leite, optimizando así os recursos, reducindo a nosa pegada ambiental. Ademais, os propios pastos, son un sumidoiro natural de carbono, e a actividade gandeira axuda a mantelos", indica Ferreiro. Dende a Inlac defenden que a opinión pública debe coñecer todas as implicacións positivas derivadas do pastoreo, que axuda á dispersión das sementes, favorecendo así a rexeneración das especies vexetais, á vez que contribúe a evitar os incendios forestais, grazas a que os ruminantes eliminan a forraxe facilmente inflamable. “Isto tradúcese, ademais de nun beneficio directo para as especies vexetais e indirecto para a fauna que habita nestes ecosistemas; en maior biodiversidade”, engade o presidente da Interprofesional. Neste contexto, os profesionais dos sectores do vacún, ovino e caprino de leite son conscientes de que melloraron moito en eficiencia e tamén a concienciación dos propios produtores co coidado da natureza e dos ecosistemas. E que deben seguir avanzando para manter os seus compromisos co Planeta e cos consumidores.

A chave de mercados internacionais

Reputados científicos do Comité de Sustentabilidade Láctea (o órgano asesor da campaña europea impulsada por InLac), explican como o modelo de vangarda europeo abre portas nos mercados internacionais, máis aínda naqueles destinos onde xurdiron problemas de seguridade alimentaria como en China. Tal e como lembran, o modelo de produción europeo leva moitos anos traballando de acordo coas esixencias dos consumidores en termos de seguridade alimentaria, calidade dos produtos, impacto ambiental e benestar animal. “Este modelo produtivo debe xerar un valor engadido aos alimentos europeos á hora da súa comercialización, tanto dentro como fóra da UE, poñendo no mercado uns alimentos acordes cos consumidores máis esixentes”, sinala o doutor enxeñeiro agrónomo pola Universitat Politècnica de València e subdirector do Departamento de Ciencia Animal no Instituto Universitario de Ciencia e Tecnoloxía Animal, Fernando Estellés. "A Unión Europea foi elevando nos últimos anos o nivel de esixencia en materia de seguridade alimentaria, impacto ambiental e benestar animal nos seus sistemas de produción láctea, o que permitiu que sexa referente a nivel internacional”, explica David R. Yáñez, doutor en veterinaria e investigador científico do CSIC. “Temos un tesouro e non sempre somos plenamente conscientes de iso”, explica o doutor enxeñeiro agrónomo Tomás García-Azcárate, tras lembrar que os lácteos europeos ofrecen garantías de máxima calidade e rastrexabilidade, sen esquecer outros atributos como sabor ou orixinalidade que os fan únicos e cada vez máis demandados en terceiros países. Ademais, os valores nutricionais dos lácteos suman atractivo para defender o seu consumo, no marco dunha dieta equilibrada, como a Mediterránea. Os lácteos achegan proteínas e hidratos de carbono, fundamentalmente en forma de lactosa, ademais de calcio, potasio, fósforo, zinc e outros minerais, así como vitamina B12 e A. Así, dende a Interprofesional continúan a reivindicar tamén a importancia dun consumo regular de lácteos polo seu aporte nutricional.  

Os piñeirais ubicados en zonas dunares da costa son a primeira diana do cambio climático, pois o solo areoso repercute nunha menor dispoñibilidade de auga. Co aumento de secas máis prolongadas, no sur de Europa estase constatando unha maior mortandade nos piñeirais da liña de costa, como sucede por exemplo en Cataluña. Sen embargo, en Galicia polo de agora as masas de coníferas de zonas dunares están resistindo ben o cambio climático, segundo as conclusións do proxecto ForManRisk. A iniciativa ForManRisk, na que participan numerosas entidades do sur de Europa, analizou a actual situación dos piñeirais dunares costeiros, entre eles os galegos, así como da evolución dos montes de coníferas do interior. O cambio climático non só agrava o estrés hídrico dos bosques durante o verán, senón que empeora outros riscos asociados, como lumes, pragas e enfermidades. Ante esta situación, o sector buscou desenvolver no proxecto ForManRisk ferramentas para a prevención de riscos nos bosques. Pola parte galega, participou a Asociación Forestal de Galicia, en colaboración co Centro de Investigación Forestal de Lourizán. Resiliencia dos piñeirais costeiros de Galicia En Galicia, os traballos centráronse en 10 bosques piloto da costa atlántica, 6 piñeirais dunares e outros 4 de interior. Se ben noutras áreas do proxecto, como Cataluña, constatouse unha alta mortandade das plantas de coníferas na rexeneración dos piñeirais en dunares, no caso galego polo de agora non se observaron eses problemas de mortandade e seca das plantas, polo que se espera que os piñeirais da costa poidan seguir mantendo unha boa rexeneración natural. É de salientar ademais que os piñeirais costeiros de Galicia acollen con frecuencia un alto uso social, incluso albergando áreas recreativas e cámpings. O proxecto observou que esta actividade social é compatible coa rexeneración e mantemento do arborado.

Árbores máis resistentes á seca

O papel da Asociación Forestal de Galicia no proxecto ForManRisk incluíu tamén a toma de mostras e medicións ‘in situ’ nas masas de coníferas, en colaboración co INRAE de Francia (Institut National de Recherche pour l’Agriculture, l’Alimentation et l’Environnement), que analizou piñeiros de todo o sur de Europa para comparar a súa resistencia ao estrés hídrico e atopar poboacións que poidan ser empregadas no marco dun proxecto de mellora xenética, de cara a obter montes máis resilientes ó cambio climático. Guía transnacional de boas prácticas Do mesmo xeito, a Asociación Forestal de Galicia colabora na edición dunha guía transnacional de boas prácticas, pois no marco do proxecto desenvolvéronse diferentes ensaios para mellorar a rexeneración e supervivencia dos piñeiros, con distintos métodos de plantación e materiais. Outros traballos realizados no proxecto No proxecto, que contou para a súa realización con fondos FEDER do programa Interreg Sudoe, realizáronse ademais outra serie de traballos, como os seguintes: • Office National des Forêts. A ONF francesa desenvolveu un sistema de información xeográfica para obter un mapa detallado das Obrigas Legais de Desbroce a nivel municipal, cun desglose das superficies a desbrozar en cada propiedade. A diferenza do caso galego e portugués, a roza das faixas de protección existentes a redor de urbanizacións son responsabilidade da comunidade de veciños residentes na mesma e non do titular do monte afectado. • Instituto Mediterráneo del Corcho (ILM). Puxo a punto un método para medir as afeccións do cambio climático na sobreira e noutras especies. • Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro (UTAD). Instalou tres parcelas piloto para estudar a rexeneración natural do piñeiro bravo (dúas parcelas) e da sobreira (1 parcela). • Gistree. A empresa traballa na posta en marcha dun sitio web para compartir a información xeográfica producida ao longo do proxecto e para permitir tamén simulacións sinxelas de lumes, en torno ás parcelas piloto do proxecto. • Centre de Ciència i Tecnologia Forestal de Catalunya (CTFC). Esta entidade centrou os seus esforzos na rexeneración dunha duna continental (200 hectáreas) que ten unha orixe humana, pois plantouse con piñeiros a finais do século XIX co obxectivo de fixar a duna. O piñeiral ten hoxe en día 130 anos e un importante uso social. Nos últimos tempos, o Pinus pinaster está a sufrir unha morte progresiva das árbores adultas, algo que se atribúe ó cambio climático, sen que haxa unha suficiente rexeneración natural. O proxecto está a valorar outras especies para esta rexeneración, como o piñeiro carrasco e o piñoneiro. • Sociedad Aragonesa de Gestión Agroambiental (SARGA). Desenvolveu unha aplicación que contribúa a tomar decisións silvícolas para a prevención de grandes incendios forestais. • Diputación Provincial de Ávila. Plantou catro bosques piloto de piñeiro silvestre e de aziñeiras para analizar o seu desenvolvemento nun contexto de cambio climático.

O vindeiro 10 de novembro a Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (EVEGA), centro dependente da Axencia Galega de Calidade Alimentaria (AGACAL), organiza a xornada técnica “As estratexias de sustentabilidade ambiental na vitivinicultura”. A xornada celebrarase na Aula Espazo Evega, dentro da celebración da Feira Xantar (Feira Internacional de Turismo Gastronómico) ubicada na Fundación Feiras e Exposicións de Ourense (Expourense) As prazas dispoñibles son 70 e o prazo de inscrición remata o 5 de novembro de 2022 ou se se esgotan as prazas.  Velaquí o programa

Podes descargar aquí o programa e a folla de inscrición.

Galina Churkina, investigadora e profesora de Ciencias de Ecosistemas Urbanos na Universidade Tecnolóxica de Berlín centra a súa liña de investigación en torno ao crecemento urbano e a mitigación do cambio climático. Churkina, que estivo este ano en Santiago de Compostela, no Foro Esenciais en Bioeconomía, organizado por XERA, Axencia Galega da Industria Forestal, estuda este eido coa finalidade de avanzar no “desenvolvemento da urbanización dunha maneira sostible, favorecendo, ao mesmo tempo, a mitigación do cambio climático”. A bioeconomía e o uso de materiais a partir de biomasa nas cidades “representan unha boa oportunidade e un alto potencial para avanzar na redución de emisións de gases de efecto invernadoiro. Pódese avanzar na fixación de dióxido de carbono nas cidades mediante unha transición a un tipo de construción fundamentado na madeira”, afirma Churkina. Fálenos das claves do seu traballo sobre crecemento urbano e cambio climático. Hai dúas tendencias que nós observamos. Unha delas é que hai cambios no clima que están afectando a todo o mundo no noso planeta. A segunda é o crecemento da poboación e o crecemento das cidades, isto é, tendencias na urbanización. Neste sentido, estamos vendo que necesitamos atopar a maneira de abordar ambas tendencias, e así mitigar o cambio climático á vez que construímos cidades que sexan sostibles, sen ampliar o efecto da urbanización no clima. Polo tanto, penso que a bioeconomía e o uso de materiais a base de biomasa nas cidades representan unha oportunidade e teñen un amplo potencial para contribuír co medio ambiente e reducir as emisións de gases de efecto invernadoiro á atmosfera. Basicamente, trátase de extraer unha parte do Co2 mediante o proceso de fotosíntese, e acometer unha transición a unha construción baseada na madeira, para así almacenar parte do carbono nos edificios. É difícil explicarlle este tipo de cuestións á poboación. Como poderíamos explicar a compatibilidade entre a conservación do medioambiente e o aprovisionamento de materias primas nos bosques? Hai dous tipos de movementos diferentes; un é protexer o bosque, que pretende ter máis masa forestal protexida e sen xestionar. Por outra banda, vemos o crecemento da industria forestal, dunha industria da construción fundamentada na madeira, e dunha industria téxtil con produción a partir de madeira e residuos de roupa. Entón, o desafío sería combinalos e para isto, unha das fórmulas é extraer recursos do monte asegurándonos de que despois eses bosques sigan medrando. Ademais, é moi importante que estes materiais que cheguen ás cidades estean nelas o maior tempo posible, reutilizándoos e reciclándoos para así contribuír á fixación de carbono. Cómpre entender que non só temos que reciclar a nosa roupa, senón tamén os materiais de construción.

Un gran reto é cambiar a forma de construír para conseguir edificios rexenerativos, que poidan ser desmontados e reciclados ao final da súa vida útil

Desta maneira, creo que un gran reto é cambiar o sector da construción e a forma de construír para conseguir crear edificios rexenerativos, que poidan ser desmontados ao final da súa vida útil. Cal é a súa perspectiva do sector forestal e dos cambios que está supoñendo o cambio climático? Fai un tempo, colaborei nun estudo chamado ‘O panorama do sector forestal ata 2014’, que xorde do esforzo dun conxunto de científicos de diferentes disciplinas e diversos países. Este proxecto abordaba dúas grandes temáticas: unha era a dos cambios no sector forestal, e a outra era o cambio climático. Esta iniciativa pretendía poñer foco nun final conxunto, intentando prever o que sucedía se se comezaba construíndo con madeira, e vendo o efecto que tería nos montes desde a perspectiva do cambio climático. Unha das cuestións que se plantexou foi que se tiña que facer para salvar parte deste carbono que está no monte -e que se podía queimar no seguinte incendio-, e como podía transferirse aos edificios de xeito sostible. Así que o ideal era ver ambas cousas, ata que chegamos ao punto de querer ver o crecemento deste tipo de economía que se basea nos materiais que proveñen do monte de forma natural. Iso si, sempre baixo a premisa de manter o monte vivo, e coa necesidade de xestionar este sumidoiro global de carbono xunto co desenvolvemento da industria. Que cuestións cambiaría na xestión dos produtos da industria forestal? Debería haber un impulso serio para a xestión sostible dos bosques e da construción resiliente co entorno forestal. Tamén creo que a industria ten que aprender a utilizar non só as plantacións forestais, senón os bosques mixtos. Así que as futuras plantacións deberían apostar por ese modelo, e ir acompañadas de cambios na industria. Como chegou a investigar este tema e a partir de que formación o puido facer? Comecei como matemática. Empecei matemáticas pero eran un pouco áridas para min, polo que me especialicei en ecoloxía matemática. Por iso, completei a miña educación en matemáticas pero dun xeito máis aplicado a esta rama, e máis tarde fixen o doutorado na Escola de Forestais da Universidade de Montana, nos Estados Unidos. Nese momento adentreime nun campo completamente diferente ao meu, pero, de novo, desde o meu coñecemento das matemáticas. Foi entón cando me puxen a traballar na creación de diferentes modelos numéricos e outras ferramentas para estudar o efecto dos cambios do noso planeta no clima, e viceversa. Ao principio estudaba sobre todo ecosistemas naturais, pero dinme de conta de que as cidades son, actualmente, moito máis interesantes e complexas que os ecosistemas naturais, e substancialmente menos investigadas que os montes ou as pradarías. Polo tanto, fai dez anos decidín afrontar o desafío e comecei a estudar as cidades e aspectos da súa organización.

A dieta dos animais de vacún de leite é un instrumento axustable capaz de reducir as emisións de metano a través dunha mellor dixestión de forraxes de calidade, con niveis axustados de proteína e fósforo. A elección dos ingredientes axeitados e a regulación do emprego de subprodutos da industria agroalimentaria poden supoñer un avance na redución do impacto medioambiental da produción leiteira. Así o explican os investigadores do Centro Superior de Investigaciones Científicas (CSIC) David Yáñez y Óscar González, que detallan sus argumentos en un capítulo de la monografía El sector lácteo en España, publicado por Cajamar. Por outra banda, a mellora xenética ten un papel importante de cara a sustentabilidade. Ao igual que ata o momento se avanzou nos cruzamentos para que os animais teñan maior lonxevidade e deter o deterioro da funcionalidade da vaca polos niveis de produción, cómpre seguir traballando para enfrontarse ao cambio climático, xerando unha maior tolerancia nas granxas ao estrés polo aumento das temperaturas, ou mellorando a eficiencia alimentaria nas razas leiteiras. Alimentación e sustentabilidade Unha parte sustancial do impacto ambiental da gandería leiteira está vencellada a diferentes aspectos relacionados coa alimentación dos animais. O punto de encontro entre estes dous fitos está na produción de materias primas para a fabricación de pensos ou cultivo de forraxes, no aproveitamento dixestivo dos alimentos, así como no manexo das dexeccións, e na xestión do pastoreo, segundo detallan David Yáñez e Óscar González, investigadores do CSIC, en ‘Alimentación y mejora genética de vacuno lechero’. Distintas fontes de emisións de GEI asociadas á alimentación de vacún de leite Así mesmo, os investigadores do CSIC fan referencia a que “en España pódense considerar dous tipos de explotacións leiteiras de vacún; aquelas nas que o gando está totalmente estabulado cunha alimentación controlada baseada nun 50-60% de forraxes e un 50-40% de concentrados, e unha minoría nas que un 25%, aproximadamente, do total da dieta provén do pastoreo co suplemento de ensilado de herba ou millo e concentrado”. Deste xeito, aínda que “as emisións que ocorren na granxa son xeralmente superiores nos sistemas que inclúen pastoreo, nos estabulados nos que os insumos externos son altos, aumentan proporcionalmente aquelas emisións que proveñen de fóra da explotación”, explican Yáñez e González.

Entón, que estratexias alimenticias existen de cara a mitigación dos GEI?

Factores das emisións na alimentación En ‘Alimentación y mejora genética de vacuno lechero’ faise fincapé en catro factores principais da dieta deste tipo de gando, nos que tres están encamiñados a reducir as emisións directas: a calidade da ración, a modulación microbiota ruminal mediante aditivos nutricionais e o axuste das necesidades de nitróxeno. Un cuarto factor céntrase na diminución das emisións indirectas, pola incorporación de alimentos cunha pegada de carbono reducida.

• Deste xeito, a importancia da calidade nutritiva da ración está relacionada directamente coa fermentación entérica. O factor principal que determina a produción do metano no rume é a dixeribilidade da materia; a medida que esta é maior, menor enerxía se perde en forma de metano. Así, o emprego dun silo de herba de calidade excelente supón unha redución da perda de enerxía en forma de metano, que ronda o 3,8%, mentres que un silo de calidade quinta supera o 7% de perda, seguindo os datos publicados por Yáñez e González. Polo tanto, a clave reside no emprego de forraxes con alta dixeribilidade e adecuada fibra que permitan rumiar sen comprometer a saúde da vaca ou o contido da súa produción.
Relación entre dixeribilidade de dieta e enerxía bruta dunha vaca

En España, o porcentaxe de perda de enerxía bruta en forma de metano oscila entre o 4,69% para as dietas máis dixeribles, ao 7,58% para aquelas de peor calidade

• En canto á modulación microbiota ruminal, contémplase o emprego de aditivos na dieta. Estes aditivos conteñen extractos de diferente natureza, como flavonoides, taninos ou saponinas, aos que os investigadores do CSIC Yáñez e González se refiren como aditivos fitoxénicos, amosando que “algúns deles amosaron a capacidade de reducir entre un 5% e un 15% a produción de metano no rume”. A pesar destes resultados, salientan que “estas reducións non van acompañadas de melloras na produtividade ou a eficiencia dixestiva animal”.
• Un último punto importante da alimentación ao que fai alusión en ‘Alimentación y mejora genética de vacuno lechero’ é o axuste das necesidades de nitróxeno a través da regulación de proteína dietética. No estudo ‘Emisiones y huella de carbono en las explotaciones lecheras en Galicia’ observouse que “a variable mellor relacionada coa pegada de carbono dun litro de leite no conxunto de explotacións foi a eficiencia de utilización do nitróxeno da dieta”, interpretan os investigadores do CSIC.

Deste modo, “a redución do aporte de proteína bruta do 17% ao 15% e do aporte de fósforo do 0,44% ao 0,34% non inflúe na inxesta, na fermentación ruminal, ou na produción leiteira, polo que outra das estratexias é reducir os niveis de proteína na dieta para diminuír a excreción de nitróxeno e fósforo”, amplían Yáñez e González. Cómpre engadir, que esta estratexia depende de certos factores como a velocidade á que se degrada o alimento do rume.

Mellora xenética

Unha estratexia de selección de gando ligada ó cambio climático pasa por lograr unha mellor adaptación e eficiencia dos animais nun novo contexto. Ata o de agora, os cruzamentos enfocáranse a conseguir melloras de produción e saúde, pero tamén se puxo de manifesto a necesidade de incluír a sustentabilidade medioambiental entre os obxectivos de selección de vacún leiteiro.

Propoñen introducir novos criterios de selección xenética, como a eficiencia alimentaria ou a tolerancia ó estrés por calor

“Concretamente, un programa de mellora xenética consta dunha serie de etapas que son comúns a todas as especies gandeiras en cada tipo de produción, como é o caso do vacún de leite; seguen certas particularidades, como definir os obxectivos de selección, recoller información sobre os caracteres de interese, avaliar xenéticamente aos animais da poboación, e deseñar os apareamentos para a diseminación de xenes”, resaltan os investigadores Yáñez e González. Caracteres de selección de vacún leiteiro en diferentes países Os caracteres de lonxevidade, fertilidade e resistencia a enfermidades son lentos debido ás baixas características hereditarias dos animais. A mellora destes supón un aumento da sustentabilidade de forma indirecta, pero é necesario introducir novos parámetros ante o cambio climático, o cal fai necesario “facer unha selección directa para reducir a pegada de carbono da gandería e mellorar a adaptación da poboación leiteira a unhas temperaturas globais en aumento; para isto hai que introducir caracteres directamente relacionados coa sustentabilidade, entre eles, a eficiencia alimentaria ou a tolerancia ao estrés por calor”, avanzan Yáñez e González.