O uso do glifosato, un herbicida de amplo espectro, leva anos no centro da polémica. Coñecemos de man de Amaia Ortiz, xefa do Departamento de Produción e Protección Vexetal no Instituto Vasco de Investigacións Agrarias (Neiker), algunhas das particularidades deste produto, así como as alternativas que se presentan na actualidade.
-Que riscos supón o uso do glifosato? Está xustificada a súa mala fama dos últimos anos?
-En marzo de 2015, a Axencia Internacional para a investigación do cancro (Iacr) clasificou ao glifosato como "probablemente canceríxeno para os seres humanos" (Grupo 2A). Isto baseouse en evidencia "limitada" de cancro en humanos (por exposicións ocorridas e confirmadas) e evidencia "suficiente" de cancro en animais experimentais (de estudos con glifosato "puro", sen a combinación con outras sustancias). A Iacr tamén chegou á conclusión de que había probas "fortes" de xenotoxicidade, tanto para o glifosato "puro" como para as formulacións de glifosato.
Por mor deste informe, a Autoridade Europea de Seguridade Alimentaria (Efsa), que foi responsable da revisión das sustancias activas utilizadas nos produtos fitosanitarios en Europa desde 2003, realizou unha análise do risco e concluíu que é improbable que o glifosato expoña un perigo carcinoxénico para o ser humano.
Desde entón, a renovación da autorización de uso de glifosato someteuse a intenso debate en diferentes reunións de grupos de expertos da Comisión europea, solicitándose expresamente o ditame do Comité de Avaliación do Risco da Axencia Europea de Sustancias e Mesturas Químicas (Echa) acerca da clasificación do glifosato con respecto á súa carcinoxenicidade, é dicir a capacidade de producir cancro. En marzo de 2017 a Echa concluíu no seu ditame que debía manterse a clasificación actual do glifosato, non cumprindo os criterios para ser considerado carcinóxeno, mutáxeno e/ou tóxico para a reprodución.
Meses máis tarde, en novembro de 2017 a proposta da Comisión para renovar a autorización de uso desta sustancia activa foi adoptada polos 28 Estados membros da UE. Non entanto, en lugar dos 15 anos habituais, a renovación prorrogouse só durante cinco anos máis, até decembro de 2022.
En marzo de 2019, a Comisión Europea anunciou un plan para crear un grupo de Estados membros para actuar como co-portavoces para a próxima avaliación do glifosato. O Grupo de Avaliación do Glifosato (AGG) analizará o expediente de solicitude e preparará un proxecto de informe de avaliación de renovación que a Efsa revisará en 2021. A AGG estará integrada por Francia, Hungría, os Países Baixos e Suecia. A aprobación actual do glifosato expira o 15 de decembro de 2022, polo que o proceso de renovación debe comezar en decembro de 2019, é dicir, tres anos antes da data de expiración.
-Que alternativas hai a día de hoxe fronte ao uso do glifosato?
-Nestes momentos hai máis de 70 formulacións de herbicidas e desecantes autorizadas en España. É certo que son específicos de grupos de plantas, e ás veces a súa acción pode ser máis lenta. Isto fai que o glifosato sexa tan popular pola súa rápida e efectiva eliminación de todo tipo de plantas, incluídos arbustos, ademais de ter un baixo custo.
"Está a aparecer no mercado maquinaria de desherbado mecánico moi efectiva e alcanzable economicamente para calquera tipo de cultivo como alternativa ao glifosato"
Ademais diso, está a aparecer no mercado maquinaria de desherbado mecánico moi efectiva e alcanzable economicamente para calquera tipo de cultivo, tanto herbáceos como arbóreos.
[box style="0"]
Usos do glifosato, o herbicida máis vendido en España
-O glifosato é o herbicida máis vendido en España, en que cultivos se utilíza en maior medida?
-Si, o glifosato consta como unha das materias activas de maior comercialización en España, segundo os datos do Ministerio de Agricultura. O seu uso está ligado a cultivos extensivos nos que se realiza agricultura de conservación (sen laboreo da terra) e a plantacións froiteiras.
A sementeira directa sen laboreo está inevitablemente ligada ao uso do glifosato. Tamén se usa para o mantemento de barbeitos químicos, unha vez concluído o barbeito e previamente á sementeira do cultivo seguinte. Utilízase tamén para a eliminación de especies adventicias recalcitrantes, como pode ser o cardo ou similar, para as que é necesario usar herbicidas sistémicos e destruír tódolos órganos propagativos. Ademais, en viñedos e froiteiras emprégase para a eliminación ou control das cubertas vexetais.
En usos non agrícolas,emprégase para o control de maleza en parques e xardíns, en redes viarias ou de servizo, en recintos, etc.
-Que uso se fai deste herbicida na Cornixa Cantábrica, e máis en concreto en Galicia?
-En Galicia, como no resto da cornixa Cantábrica, emprégase sobre todo para desherbado en plantacións de froiteiras e viñedos, así como para fins non agrícolas.
[/box]
-Que opcións se axustarían para agricultura ecolóxica?
-Hai xa no mercado desecantes naturais e estanse desenvolvendo cada día máis, aínda que, actualmente, na agricultura ecolóxica úsase sobre todo desherbado mecánico, con maquinaria. Pero hai unha clave básica en agricultura ecolóxica e é que a rotación de cultivos correctamente elixida reduce moitísimo a dificultade para o control de plantas adventicias. A correcta combinación de cultivos permite, nalgúns casos convivir con elas. En caso necesario, que os hai e moitos, úsase maquinaria.
-Cales son os impactos destas prácticas alternativas?
-Os produtos químicos alternativos ao glifosato teñen un impacto ambiental controlado, categorizado exactamente cos mesmos criterios que para o resto de fitosanitarios, incluído o glifosato. Todas as materias activas comercializadas na UE están estritamente categorizadas pola súa toxicoloxía para as persoas e animais e pola súa ecotoxicoloxía, segundo o Regulamento 1107/2009.
As prácticas alternativas, referido á eliminación mecánica, non supoñen impacto ambiental; son unha práctica absolutamente necesaria na agricultura para manter a sustentabilidade económica dos cultivos. As plantas adventicias (non debemos chamalas malas herbas) compiten cos cultivos por auga e nutrientes e isto fai que os cultivos sexan menos produtivos cunha alta cantidade das mesmas. Nalgúns casos, non só reducen a cantidade de colleita, senón que ademais modifican a súa calidade e, ao final, reducen a túa produtividade.
-Será necesario optar por estratexias de control integradas, que combinen métodos químicos e mecánicos, para substituír ao glifosato de forma eficaz?
-Indubidablemente, pero isto é o que xa están a facer os agricultores profesionais, a clave está na rotación de cultivos e desherbado mecánico. Por suposto, sempre que se poida. O uso de químicos entra no manexo, pero de forma moi específica, cun correcto control de momento de aplicación para que con moi pouca cantidade de herbicida sexa moi efectivo.
-Deixar de utilizar o glifosato traerá perdas de produción e, por tanto, económicas?
-Perdas de produción en ningún caso, hai suficientes alternativas para substituílo. O que si pode ocorrer é un aumento de custos ao ser substituído por pases de maquinaria. Non debemos esquecer que o glifosato úsase en preplantación de cultivos, nunca se usa cando o cultivo xa está establecido no campo. Só no caso de froiteiras úsase en presenza do cultivo.
"En viñedo e froiteiras, a prohibición do uso de glifosato podería incrementar o custo do cultivo polo aumento de pases de maquinaria para desherbado mecánico"
-Europa baralla a súa prohibición de cara a 2022 e xa hai países como Austria que se adiantaron. Que suporía a súa prohibición na agricultura española?
-A prohibición do uso do glifosato en cultivos extensivos repercutiría de forma mínima, case unicamente ligado ao mantemento de barbeito químico. A súa prohibición non repercutiría no rendemento dos cultivos, xa que o control das malas herbas realízase antes da sementeira de forma mecánica e con outro tipo de herbicidas (non con glifosato) durante o cultivo.
En viñedo e froiteiras, a prohibición do seu uso podería incrementar o custo do cultivo polo aumento de pases de maquinaria para desherbado mecánico na liña de cultivo. No mercado hai boa maquinaria de desherbado. A eliminación dun pase de glifosato suporía 2-3 pases de desherbado mecánico, aínda que depende das condicións climáticas, humidade do chan e das especies instaladas invasoras.
-Cales son as herbas que supoñen maiores problemas para os agricultores nestes momentos?
-Aquelas que se diseminan por rizomas, estruturas resistentes e difíciles de eliminar por herbicidas ou por laboreos mecánicos e aquelas nas que xa se atopou resistencia a algunhas materias activas herbicidas.
"O glifosato é un herbicida capaz de destruír calquera planta se penetra pola parte aérea, pero non é eficaz pola raíz"
En calquera caso, o glifosato é un herbicida capaz de destruír calquera planta e que penetra pola parte aérea, non se incorpora á planta pola raíz. Desde a parte aérea chega a calquera punto da planta, incluídas as raíces. A planta non o toma a través das raíces, aínda que o chan estivese cargado de glifosato.