Xylella fastidiosa en viñedo: como identificala e métodos de control

A Xylella fastidiosa ou flavescencia dourada é unha das principais ameazas para o viñedo. Neste artigo, Domingo Salazar e Isabel López-Cortés , investigadores do Departamento de Produción Vexetal da Universitat Politècnica de València (UPV) explican os últimos avances no tratamento e diagnose desta enfermidade.

Publicidade
Xylella fastidiosa en viñedo: como identificala e métodos de control

Amarilleamiento causado pola patoloxía. FOTO: By Sabrina HerndlLanz CC BY 2.0 at, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9557740

Xylella fastidiosa é unha bacteria de corentena responsable de varias enfermidades con efectos graves en numerosas especies de interese agrícola; a clorose variegada dos cítricos, a Flavescencia dourada ou enfermidade de Pierce en viña, a falsa rickettsia do pexego en Prunus, o queimado de follas noutras leñosas e o ananismo da alfalfa. Ademais, existen outras especies de árbores, arbustos e plantas que poden hospedar a bacteria sen mostrar síntomas, servindo de fonte para a infección doutros cultivos.

Así, actualmente o patóxeno da Flavescencia dourada considérase unha bacteria que afecta a máis de 360 especies de plantas leñosas ou herbáceas de polo menos 80 familias (censo non definitivo) e con especial virulencia na vide, que pode conducir á súa morte.

Trátase dunha bacteria ubiquista, endémica en zonas de clima mediterráneo con óptimo térmico de 25ºC e rango amplo de tolerancia térmica. Con especial incidencia en vide, oliveira, amendoeira, así como sobre distintas froiteiras, ornamentais e forestais. Sendo a bacteria máis problemática das cinco que máis frecuentemente afectan á viticultura.

A súa actividade, división e proliferación cesa no inverno cando se alcanzan unhas temperaturas entre 3ºC e -1ºC e renóvase na primavera. Ten unha distribución non homoxénea nas vides, o que fai moi difícil detectar as cepas inicialmente infectadas, esta bacteria é transmitida por diversos vectores constatados e altamente eficientes, normalmente cicadélidos subfamilia deltoideos e outros insectos que se alimentan de seiva das plantas.

Actualmente sábese que existen numerosísimas plantas reservorio entre as adventicias, sen claros tratamentos fitosanitarios directos contra a bacteria, dado que no seu caso deberían usarse certos antibióticos, loxicamente hoxe en día non autorizados e podendo actuar unicamente con certos bacteriostáticos naturais que, aínda que non son curativos, poden contribuír, como protectores e preventivos ante a infección.

Están a ensaiarse distintos bacteriófagos inocuos para plantas que poden destruír a bacteria, así como ácaros e outros insectos parasitoides que poden controlar os seus vectores.

Esta enfermidade que causa a morte das cepas en 3 ou 4 anos desde a súa infección, foi detectada en 1933 en pexegueiros, posteriormente descrita en 1982 por Pierce en California, afectando as vides e especialmente nas plantacións próximas a plantacións de alfalfa, o que fixo sospeitar dun mesmo axente patóxeno para ambas as especies e uns vectores comúns, propondo como tales Scaphoideus titanus Ball., Graphocephala sp, Philaenus sp., Draeculacephala sp, Carneocephala sp e Helochara sp todas elas de zonas subtropicais do continente americano.

Indicouse, no seu momento, que os vectores se alimentaban de máis de 60 especies vexetais (Rubus, salgueiros, sorgos, cenorias, hedras, adelfas, chufas, etc.).

Nos anos 50 Xylella foi devastadora para a vide na Champagne, Gascuña e sur de Francia, detectándose tamén en Alemaña, norte de Italia e en Xirona.

Actualmente a Xylella fastidiosa estendeuse afectando principalmente a oliveiras e amendoeiras e con algún caso na vide no sur de Italia, sur de Francia, Córsega, Mallorca (todas as illas Baleares considéranse infectadas) e polo momento en tres comarcas da provincia de Alacante (ata o pasado 19 de febreiro detectouse seis abrochos de Xylella en amendoeiras da provincia de Alacante).

Sen medo, aínda que si con preocupación debemos extremar a posible detección, especialmente vitivinícola desta grave patoloxía emerxente a nivel nacional e mundial que ao obstruír os vasos xilemáticos produce a morte da vide.

Hoxe é unha enfermidade de corentena de ampla extensión aínda que afectando como sucesivas epidemias, en comarcas moi delimitadas de vide en Europa (Francia, Italia, Kósovo, Eslovenia, Serbia, Suíza, Alemaña, Hungría, Romanía). Na Península Ibérica detectouse no norte de Cataluña, norte de Portugal, Galicia meridional (Pontevedra) e posiblemente esta primavera será detectada nalgunhas outras comarcas vitivinícolas, ao ser detectadas nelas xa os dous vectores considerados máis eficientes na súa transmisión Scaphoideus titanus Ball (de orixe americana) e Philaenus spumarius L. (endémico das nosas zonas de clima mediterráneo) todo iso sen esquecer a posible eficiencia na transmisión da enfermidade doutros cicadélidos (tejuelas ou saltóns) e cigarras.

Hoxe son numerosas, ademais das decisións da UE con rango de obrigado cumprimento polos países membros, as comunicacións emitidas polas distintas Comunidades Autónomas, tanto para establecer normas e dar conta da situación como as posibles actuacións ante a Xylella fastidiosa, establecendo uns plans de continxencia a aplicar, así como folletos divulgativos que se van actualizando e dos que debemos manternos pendentes.

 “É unha enfermidade con síntomas inespecíficos que acaba provocando a morte da vide”

Ademais, contribuíron tamén á divulgación e o seguimento do avance da enfermidade en diversos cultivos. Actualmente existen varios programas subvencionados pola UE entidades, empresas, Comunidades Autónomas e a entidades de investigación e control estatal.

Todo iso é mostra da grave preocupación que xera esta enfermidade, o que obriga a que o sector vitivinícola tome cartas no asunto esixindo e colaborando nas mostraxes dos vectores e a detección de posibles cepas afectadas en todos os nosos territorios vitícolas. Máxime cando os simples síntomas, que debemos coñecer, non son específicos, nin moito menos, desta enfermidade, as súas hospedantes son numerosísimos e os seus vectores aínda sen determinar con seguridade, a nivel de eficiencia e fóra dos habitualmente mencionados pero dentro dos cicadélidos e outras ordes chuchadores de seiva vexetal.

Síntomas

Síntomas en hojas de vid afectada por Flavescencia dorada. FOTO: By Josef Klement - Josef Klement, CC BY 2.0 at, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8843599

Síntomas en hojas de vid afectada por Flavescencia dorada. FOTO: By Josef Klement – Josef Klement, CC BY 2.0 at, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8843599

Debemos indicar que estes síntomas en vide son inespecíficos (poden ser debidos a ataques por fungos, fisiopatías e outras orixes) e consecuencia do colapso dos vasos condutores que ao obstruírse non permiten a adecuada circulación da seiva por tanto dos nutrientes e produtos da fotosíntese o que conduce a necrose de follas e sarmentos producindo a seca parcial ou total dos brazos da viña e de videiras enteiras.

Os principais síntomas asociados con esta grave epidemia bacteriana son os seguintes:

En cepas:

– As cepas móstranse máis sensibles á seca.

– As vides comezan manifestando depresión vexetativa e terminan morrendo en 3 ou 4 anos, aínda que isto non sempre ocorre así e depende da sensibilidade do cultivar.

– A enfermidade produce atrasos na agromada, ao obstruír e retardar a subida da denominada seiva bruta, cando comeza a actividade das raíces.

– As reservas acumuladas son moi baixas.

– As cepas adoitan perder raíces polo que os síntomas de depresión e esmorecemento do vigor acentúanse.

En sarmentos:

– Os sarmentos son pouco vigorosos nas cepas afectadas, sendo frecuente atopar entrenós máis curtos do habitual.

– É característico o murchado incompleto e irregular producindo un déficit de lignificación e por iso os sarmentos son moi flexibles, chegando a modificar o porte das cepas que tende a ser tombado. Esta falta de lignificación é máis patente nos nós.

– En ocasións obsérvanse fendas e ennegrecementos zonais e bostelas, nos primeiros entrenós dos sarmentos.

En follas:

– As follas dos brotes afectados son máis pequenos dos habitual para o cultivar con asimetrías nos nervios.

– Aparición de amareleos ou enroxecementos sen aureolas, ocasionalmente con reflexos dourados, manchas cor ocre nos nervios e desecacións foliares, comezando normalmente polos bordos das follas sendo esta desecación rápida e progresiva, isto ocasiona que sexa un síntoma confuso e atribuíble a numerosas orixes.

– Redución da fotosíntese e a transpiración foliar.

– As follas son apergamiñadas ao tacto e con bordos curvados cara ao envés enrolándose, moitas veces en triángulo e fráxiles.

– Desarticulación da lámina foliar con caída do limbo e permanencia do peciolo no sarmento (leste é un dos síntomas máis característicos desta bacteriose).

– Nunha análise química das follas con síntomas detéctase un aumento do ácido abscísico e das prolinas.

– As primeiras follas en desecarse adoitan ser as adultas e ocasionalmente algunha nova das puntas dos sarmentos.

En acios e bagos:

– Os acios son máis curtos e con marcado corremento, perdendo tanto flores como bagos durante o enverado.

– Moitos acios murchan de forma parcial ou completa reducíndose case completamente a produción.

– Os bagos aumentan a súa habitual acidez, tendo unha maduración incompleta e unha polpa máis endurecida do típico no cultivar.

– En ataques precoces os acios deshidrátanse e en ataques máis avanzada a evolución fenolóxica do froito, son os bagos os que se engurran, se deshidratan e terminan caendo.

En ocasións estes bagos non maduran ben e a polpa queda fibrosa, máis compacta do habitual e con sabor lixeiramente amargo.

O nivel de síntomas e danos é dependente das condicións ambientais e por tanto con distintas expresións segundo o ano en curso, manifestándose especialmente a partir de marzo (primavera) na nosa contorna.

Vectores

Philaenus spumarius. FOTO: By Hectonichus - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=59286020

Philaenus spumarius. FOTO: By Hectonichus – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=59286020

En principio son susceptibles de ser transmisores da Xylella fastidiosa as especies Scaphoideus titanus Ball e Philaenus spumarius L., non confirmándose a eficiencia de Empoasca vitis Göethe e Jacobiasca lybica Berg. & Zanon, que son os cicadélidos máis frecuentes no noso país e considerados como pragas leves en viticultura, detectáronse outras 18 especies como posibles transmisores desta bacteriose que están hoxe en estudo. Por iso é moi importante nas distintas comarcas vitivinícolas realizar un censo de cicadélidos e outros posibles vectores, do mesmo xeito que deben realizarse os oportunos estudos sobre a flora adventicia máis frecuente nos viñedos e as súas marxes para proceder ao seu control se fose necesario.

Métodos de control

Dado que non hai tratamento directo contra a bacteria Xylella, debe centrarse o seu control na prevención e o control de vectores e posibles plantas hospedantes na bacteria.

A detección de plantas enfermas e a súa erradicación polos medios adecuados, incluída a incineración controlada son necesarios, previa confirmación da presenza de bacterias nos órganos da vide (prestando especial atención aos peciolos foliares e brotes novos) e/ou nos vectores capturados.

O futuro estará en variedades tolerantes ou pouco susceptibles. Considéranse moi sensibles Chardonnay, Garnacha, Monastrell, Cabernet, Merlot, Macabeo, Viognier, Moscatel, Malvasía e posiblemente case todos nosos cultivares.

 “A esperanza está no grupo de parasitoides dos vectores”

Como indicamos, só a loita indirecta contra transmisores e hóspedes pode non ser suficientemente efectiva, rotenonas son pouco eficientes e piretrinas algo máis, pero desde logo do mesmo xeito que os herbicidas non solucionarán o problema.

A esperanza está no grupo de parasitoides dos vectores, diversos himenópteros Ichneunonidos, Dryinidos, dípteros, Piponeulidos e arañas, aínda que esta fauna auxiliar non parece suficientemente eficiente, hai máis esperanza no uso de bacteriófagos suficientemente eficientes e na procura de cultivares tolerantes ou introdución de resistencias.

Nota: Artigo publicado na Semana Vitivinícola 3514/324.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *

Solicitamos o seu permiso para obter datos estadísticos da súa navegación nesta esta web, en cumprimiento do Real Decreto-ley 13/2012. Si continúa navegando consideramos que acepta o uso das cookies. OK | Máis información