“Véxolle máis vantaxes aos cereais forraxeiros que ao raigrás como cultivo de inverno en rotación co millo”

Lluís Xanxo i Dòria é un Enxeñeiro Agrónomo que actualmente traballa como Asesor Agronómico-Nutricional na zona este de España (en colaboración con varios nutricionistas) nun Proxecto de Investigación Estatal para a mellora das calidades forraxeiras co Dr. e Catedrático Carlos Cantero Martínez da Universidade de Lleida (UDL).

Lluis conta cunha longa traxectoria profesional: Foi director de Produción Agrícola e Coordinador de loxística de Alimentación en Granja San José S.A. desde 2017, e anteriormente responsable da área de Defensa Vexetal e membro do Consello de Administración en grupos Cooperativos do Pirineo de Lleida desde os seus inicios profesionais en 1995.

Recentemente participou en Lugo nas Xornadas Técnicas de Vacún de Leite organizadas por SERAGRO cun relatorio sobre “Mellora da calidade da ensilaxe para conseguir alta eficiencia da produción leiteira. Importancia da planificación e xestión agronómica.”

-Acumulas unha ampla experiencia en asesoramento agronómico e nutricional en vacún de leite. Que che levou a especializarte nesta área?
A dificultade na súa realización pola falta de conexión entre as dúas partes; explícome: en España, igual que noutros países referentes en produción láctea a nivel mundial, é habitual que exista un baleiro técnico entre a finalización da produción agronómica e o inicio da planificación nutricional. É común que agrónomos asesoren na produción agrícola sen coñecer os obxectivos nutricionais na parte gandeira, onde o nutricionista (normalmente veterinario) descoñeza os factores limitantes na parte agronómica, e é por iso que se crea un espazo de mellora en todo o proceso, tendo que traballar as dúas partes (agronómica e nutricional) en conxunto, necesitando unha visión e coñecemento total do proceso e unha experiencia para iso (adquirida nas tres últimas décadas a nivel profesional), radicando aí a dificultade do sistema.

-A alimentación é o principal custo de produción nunha gandería de vacún de leite, representando de media ao redor do 60%, polo que resulta clave contar con produción forraxeira propia. En liñas xerais, cales son as principais áreas de mellora que ves nas ganderías de vacún de leite en España no que é a produción de forraxes?
Segundo a miña opinión, todas deberíanse focalizar en aumentar a calidade das forraxes; entendemos calidade como mellora especificamente dos parámetros de fibra para poder conseguir máis altas inxestións nas racións nas que se introduzan, sen deixar de lado que hai que conseguir mínimos niveis proteicos e/o enerxéticos en cada forraxe obtida para que sexan rendibles, e dou por feito que non é unha tarefa fácil de conseguir.

“Hai un gran campo de mellora na calidade das forraxes, e en concreto na dixestibilidade da fibra”

Ao mesmo tempo, non deberiamos deixar de lado a mellora no proceso de ensilaxe, onde os factores climáticos e de empresas de servizos en moitos escenarios acaban sendo factores limitantes para chegar ao obxectivo final. O proceso de ensilaxe debe favorecer a máxima calidade da proteína, buscando niveis mínimos de amoníaco e máximos de proteína verdadeira (aminoácidos). Tamén se debe asegurar unha boa calidade do corte da fibra en ensilaxes de millo, así como o procesamento do gran óptimo.

– E os principais erros?
Baseándome na miña experiencia, a maioría concéntrase na toma de decisións de introducir máis subproductos (máis económicos normalmente, pero á súa vez máis inestables en calidades) e/o concentrados en detrimento de máis forraxes, co consecuente risco de xerar futuros problemas nas calidades do leite producido, xeralmente por presenza de aflatoxinas. Outro erro sería incorporar forraxes compradas (alfalfa) considerando a calidade como o nivel de proteína sen ter en conta a dixestibilidade da fibra.

-En España existen granxas que producen as súas propias forraxes, con compras puntuais de palla e alfalfa, e que están concentradas fundamentalmente en Galicia e na Cornixa Cantábrica, e Cataluña. E outro modelo, máis común no sur e centro da península onde o máis habitual é comprar as forraxes. Á vista da evolución da produción de leite nas distintas comunidades autónomas, que modelo consideras máis resiliente?
Considerando só afrontar eventos difíciles, este sería o modelo do centro e sur da península, pero xa non só polo tema alimenticio, senón pola xestión do antiestrés dos animais polo efecto térmico. Agora ben, a posibilidade en moitos casos de producir forraxe con control de calidade para poder chegar a autoabastecer ás cabanas gandeiras en moitos casos sería unha opción real a nivel de rendibilidade en moitas explotacións cunha boa xestión técnica e económica. Sempre será máis fácil mellorar a calidade (dixestibilidade) da fibra das forraxes producidas na base territorial que dispoña a leira que a das forraxes compradas sen seguimento previo do cultivo desde a súa implantación.

-Por que é importante a autonomía forraxeira nunha granxa para a competitividade económica da mesma?
Porque historicamente, a forraxe sempre rebaixou os custos de alimentación nas racións, e porque temos que lembrar que, como ruminante, a vaca en produción ten que inxerir un mínimo da ración en materia seca como fibra forraxeira (NDF forraxeira) para o seu óptimo funcionamento ruminal, pero pode chegar a inxerir ata 2/3 se as forraxes racionadas son de alta calidade. A partir de aquí, ademais de poder rebaixar ao máximo os custos de alimentación, poderemos garantir un mellor funcionamento metabólico do animal e, en consecuencia, mellorar a súa saúde e a súa vida produtiva, co que podemos aínda rebaixar máis os custos de produción a longo prazo.

-As ganderías españolas utilizan de media máis de 10 kg de concentrado por vaca e día, un dos máis altos da Unión Europea. Como valoras este dato?
É un indicador de que o modelo de ración ten marxe de mellora, tanto a nivel técnico como a nivel económico. Isto estanos indicando que estamos a funcionar con racións con mínimos de forraxe, e non sempre é porque non exista suficiente base territorial para producila ou xestionar as compras desta externamente, senón que é unha forma fácil de funcionamento a nivel alimenticio.

-O “abuso” do penso fai que non prestemos a atención que se debe á calidade das forraxes, que nos poderían axudar a reducir o custo da ración?
Na maioría dos escenarios probablemente sexa así, e realmente en moitas situacións a presión comercial leve a esta decisión por parte do gandeiro, aínda que en realidade el non sexa consciente diso.

O obxectivo a día de hoxe tería que ser chegar a unha eficiencia de 1.9 kg de leite producido por kg de materia seca de forraxe inxerida. É difícil de conseguir, pero non imposible

-A nivel de explotación, como podemos medir se estamos a ser eficientes na produción das nosas forraxes e cales deberían ser os obxectivos?
Primeiro, na cuantificación dos kg de materia seca realmente inxeridos por animal e día nas racións intensivas: a niveis máximos, indicaranos que a calidade forraxeira é elevada; doutra banda, na eficiencia leiteira (a máxima transformación en kg de leite estandarizados por cada kg de materia seca inxerida na ración, indicaranos que hai elevada calidade forraxeira). O obxectivo a día de hoxe tería que ser o chegar a unha eficiencia de 1.9, difícil de conseguir, pero non imposible; pero aquí xa non depende exclusivamente da calidade forraxeira, xa que é un proceso multifactorial de transformación, onde outros factores limitantes poden condicionar o resultado final (xenética, instalacións e/o manexo, entre outros).

– Na túa ampla experiencia, en que niveis de eficiencia móvense as granxas?
Na actualidade, oscilan entre rango de mínimos de ao redor de 1.5 a máximos de 1.85.

-O millo é a principal achega forraxeira na ración das vacas de leite en España. A modo de introdución, cales son as principais áreas de mellora que detectas neste cultivo?
Centraríaas en tres: En primeiro lugar, a selección varietal con criterios de maximizar “Stay Green” de planta, con elevado potencial de produción de gran. En segundo lugar, estudar as densidades máximas de sementeira que sexan óptimas para cada variedade, tipo de chan e condicións climáticas a realizar. Finalmente, valorar o uso dos tratamentos fitosanitarios preventivos en vexetación, entre estadios de V7 a prefloración, con funxicidas, acaricidas e insecticidas, segundo as necesidades e resposta a estes produtos.

-A finais de setembro pasado visitaches varias ganderías da provincia da Coruña, nas que puideches observar distintas parcelas de millo. Que impresión te levaches?
En xeral boa, pero observei un atraso xeneralizado de 15 días respecto a a data teórica de recolección. Esta situación foi a mesma que en 2023. A posibilidade de outubro húmido con choivas, como ocorreu, levou a dificultades de recolección.

A solución pasaría por reformular, en moitos casos, os ciclos de millo a sementar nas próximas campañas. Deberíase axustar ditos ciclos segundo as súas necesidades de temperatura e poder ensilar en datas máis temperás.

-Nos últimos anos, en Galicia foron gañando peso os ciclos de millo cada vez máis longos, o que vai en detrimento da rotación con cultivos de inverno. Que pros e contras detectas nesta tendencia?
Como aspecto positivo podería ser o dispoñer de máis superficie dispoñible para aplicar o xurro en período invernal.

En contra, temos o risco en anos fríos de entrar en datas tardías de recolección, ademais de afectar negativamente á colleita de millo, pode atrasar ou impedir a implantación do cultivo de inverno. Isto ten consecuencias negativas de menor rendibilidade económica e unha diminución do potencial forraxeiro.

 O barbeito de inverno é un pobre precedente cultural para sementar millo. A mellor opción é sementar un cereal

-Precisamente, o feito de ir a ciclos longos fai que moitas leiras de millo queden baleiras no inverno. Supón isto, problemas a nivel agronómico?
Sen ningunha dúbida, é o peor escenario de implantación de millo para a campaña seguinte. Segundo a miña experiencia, o barbeito de inverno é un pobre precedente cultural para sementar millo. Provócase unha menor estrutura no chan e un incremento de pragas do solo e de banco de sementes de malas herbas. A mellor opción pasa por sementar un cultivo de inverno, en concreto cereal.

-Este ano a campaña de millo foi das máis difíciles que se lembran en Galicia debido ás borrascas. Cales son as túas recomendacións á hora de realizar o picado do millo?
As recomendacións estarían centradas en estratexias na implantación: Seleccionar variedades de millo axustando máis os ciclos, non excesivamente altas e moi resistentes a envorco. Utilizar densidades de sementeira non elevadas. Optimizar e axustar a aplicación de fertilización nitroxenada racionalmente.

– E no que é a ensilaxe propiamente dita?
As recomendacións centraríanse en:

– Non esperar a buscar niveis elevados de madurez para non atrasar as datas de recolección.

– Realizar un corte e procesado do gran axeitados. É importante.

– Aplicar conservante ás doses recomendadas polo fabricante para asegurar unha boa fermentación.

– Se a forraxe obtida estivese fose de rangos óptimos de calidade, separar os silos en función de calidades. Desta forma poderíase consumir primeiro os de máis baixa calidade para racións non produtivas. Tamén, iniciar o consumo en menor tempo de fermentación respecto ao optimo (4 meses desde o seu peche).

-No cultivo de millo recomendas o uso de funxicidas en zonas con elevada pluviometría. Por que, que tipo e cando deberiamos aplicalos?
Porque a prevención é clave para gañar sanidade vexetal; se ademais podemos controlar diversas patoloxías fúnxicas, perfecto. As materias activas a utilizar son as rexistradas. Agora estamos na fase de ver evolución das mesmas e comparar os seus efectos cos doutros países que utilizan de hai máis anos que en España como Brasil ou USA. Nestes países referenciouse o modelo que estamos a traballar desde 2020 por mor das visitas nesas zonas. As aplicacións terían que ser sempre en vexetación, en estados entre V7 e prefloración, descartando os de post-floración por posible afectación ao proceso de fermentación posterior na ensilaxe.

-Nos últimos anos están a ensaiarse como inflúe a densidade e a separación entre plantas de millo nos rendementos, e mesmo variedades “ananas” con menor porte. Que nos podes comentar sobre estas liñas de traballo en base á túa experiencia?
Que é o futuro. Búscase producións elevadas, pero á súa vez cunha cociente entre o contido de amidón e o de materia seca maior que 1.

Á vez, o obxectivo é conseguir calidades de fibra excepcionais, (existen diferenzas a nivel varietal e nesa liña de investigación estamos a traballar). Hai que seleccionar variedades non excesivamente elevadas en porte, onde o nivel de produción de gran sexa elevado, e sementalas á máxima densidade que cada variedade estea testada. Hai que buscar o óptimo entre maximizar a cantidade e a calidade da colleita para ensilaxe.

-Que nos poderías aconsellar para mellorar a dixestibilidade da fibra e dos amidóns no cultivo de millo?
Primeiro, ter clarísimas as pautas de manexo a recolección. Os datos de investigación en USA e nos estudos realizados coa Universidade de Lleida na zona central do val do Ebro os últimos anos indícannos que utilizar unha altura de corte de 10 cm no canto de 30-35 cm en colleita, penalizan na ensilaxe ata en 3-4% a dixestibilidade da FND a 30 horas e ata 3% o contido de amidón. Aínda que iso represéntenos incrementar ata 2 t/ha de forraxe fresca.

Segundo, seleccionar material xenético que nos mellore estas características cualitativas, en especial a da dixestibilidade da fibra. Seleccionar variedades BMR (Brown Mid-Rib), para obter niveis de ata 10% superiores en FND a 30 h ás variedades convencionais, pode ser unha boa opción.

Terceiro, buscar a densidade de sementeira óptima, que permita maximizar os rendementos, obtendo unha relación entre amidón e materia seca maior a 1.

-¿Cara a onde crees que se orientará a mellora xenética das variedades de millo forraxeiro nos próximos anos?
Na miña opinión, non hai que falar de variedades de millo forraxeiro, senón de variedades de millo gran. De entre estas variedades, haberá que elixir as que mostren unha excelente produción forraxeira.

“Creo que sería boa orientar as novas variedades de millo cara á mellora en sanidade vexetal e máis precocidade en cada ciclo de cultivo”

Son da opinión que esta mellora xenética sería boa orientala á mellora en sanidade vexetal e máis precocidade en cada ciclo de cultivo. Sería adecuado obter unha ampliación do estado verde da planta (“Stay Green”) ata final a madurez. Iso cun menor uso de auga, o que é difícil.

– Compartes que a preponderancia do millo forraxeiro na ración fixo que se descoide o cultivo da herba ou outros cereais de inverno?
É lóxico; as cinzas sempre foron o factor limitante de máis utilización en ensilaxes en nutrición animal, a excepción do silo de millo (planta máis gran). Este último, ademais, sempre acaba achegando unha estabilidade fermentativa difícil de conseguir nos outros tipos de ensilaxes polas súas elevadas variabilidades en composicións, en especial en niveis proteicos, en humidades e en azucres fermentescibles.

-Por que deberiamos prestarlle máis atención aos cultivos pratenses e leguminosas?
Porque desde un punto de vista agronómico é necesaria unha rotación fronte a un monocultivo. Ademais, desde un punto de vista nutricional require máis dificultade realizar unha ensilaxe de calidade con este tipo de material vexetal.

-No resto de España non é tan frecuente, pero en Galicia as praderías permanentes -con dous e mesmo máis cortes de herba para silo e herba seca ao ano-, son unha fonte importante de forraxe para as ganderías de vacún de leite, grazas a unha pluviometría que permite que mesmo se manteñan verdes no verán en determinadas comarcas, permitindo ademais que poida aplicar nelas xurro en meses do ano nos que no resto das parcelas da granxa non é posible. Como valoras esta alternativa forraxeira e cales consideras que poden ser as claves para mellorar a súa produtividade?
Nun modelo extensivo de produción gandeira pode ser unha opción viable e funcional. Agora ben, se nos centramos no modelo intensivo no que está inmersa a produción leiteira, esta alternativa forraxeira só debería utilizarse para o gando non produtivo (lotes de vacas secas e xovencas).

Centrándonos nas racións produtivas: a cociente calidade achegada por estas forraxes, respecto ao custo que os estamos entrando nas racións, supón, na maioría dos escenarios, unha conversión nun importante factor limitante para chegar aos obxectivos marcados. Estes, sempre se acaban focalizando en ir a máximos de produción leiteira a mínimo custo.

Nun escenario de longa duración, é difícil expor opcións de mellora na produtividade, xa que a rotación é a mellor opción agronómica para iso, alí é onde na maioría dos escenarios entraría a rotación con cultivos como a alfalfa, aínda a pesar dos limitantes de solo e aproveitamento en pastoreo que poida ter.

-En Galicia os estudos realizados no CIAM poñen de manifesto as vantaxes a nivel agronómico e produtivo das mesturas de raigrás e leguminosas, especialmente trevos, aínda que non acaban de xeneralizarse no sector. Que opinas respecto diso en base á túa experiencia?
Que este tipo de mesturas acaban sempre nunha moi boa produción forraxeira, pero non suficiente. A variabilidade na composición final da colleita, comportan, na maioría dos casos, limitacións importantes á hora de formular nas racións introducidas. A súa calidade final queda comprometida porque é difícil de controlar os niveis de humidade, proteicos e de cinzas a recolección. En definitiva, os niveis de conservación acaban sendo deficientes.

Más inconvenientes para a súa utilización serían: (1) o control das malas herbas moi complexo na maioría dos casos (pola non selectividade dos fitosanitarios en casos de mesturas); (2) A dificultade na xestión dos abonados (tanto químicos como orgánicos).

-En Granja San José, na que traballaches como asesor agronómico durante 7 anos, realizabades un dobre cultivo de millo no verán e raigrás ou  triticale ou cebada híbrida no inverno. Que vantaxes vos achegaban estes cereais de inverno?
Desde un punto de vista agronómico, posibilitaban unha mellor estrutura no chan para implantar millo. en comparación co raigrás, obtense unha menor compactación do chan ao só ter que realizar un aproveitamento en lugar dos 3 que se realizaban no raigrás, normalmente en condicións húmidas que promovían dita compactación.

Mellorábase a planificación a través dunha boa selección varietal tanto no Triticale como na cebada hibrida, buscando sanidade e precocidade vexetal, podíase adiantar as datas de sementeira respecto ao raigrás, e así poder graduar a implantación do millo. A introdución destes cultivos apoia a estratexia clave para lograr unha máxima calidade nos aproveitamentos forraxeiros no dobre cultivo.

-Precisamente, na túa visita do pasado mes de setembro a granxas de Galicia, varios gandeiros mostraron o seu interese polos cereais de inverno, adaptados ás condicións de pluviometría, para poder reducir ou prescindir da palla comprada na ración. Que lles recomendarías respecto diso?
Tal e como lles asesorei aos interesados nalgunhas das visitas, deberíase seleccionar variedades con precocidade e sanidade vexetal sempre que se teñan que rotar con millo.

Se na rotación posterior non vai millo, a precocidade non ten por que ser un condicionante: aí é onde entra en xogo a introdución dos centeos híbridos, cun alto potencial forraxeiro, e co nivel de sanidade vexetal máis elevado de todos os cereais posibles a seleccionar.

“Se na rotación posterior non vai millo, os centeos híbridos como cultivo de inverno teñen un alto potencial forraxeiro”

Agora ben, advertín dos seus dous grandes factores limitantes como o encamado en condicións excesivas de nitróxeno (as necesidades de nitróxeno son menores que un raigrás) e auga. Sexa dunha selección de variedades de centeo híbrido ou Triticale que se teña presente que os outros cereais son menos rústicos e que en xeral necesitan de máis control fitosanitario en vexetación pola súa máis alta sensibilidade a patoloxías.

Respecto ao tema das datas de sementeira, tamén fixen as recomendacións en función da elección, considerando que a xanela de sementeira é ampla, pero excepcional por precoz no caso do centeo híbrido, polas súas diferentes condicións fisiolóxicas respecto ao resto de cereais.

-Outro dos cultivos forraxeiros que despuntou nos últimos anos en España foi a alfalfa, orientada fundamentalmente á exportación, grazas á súa elevada cotización. En Galicia realizáronse intentos de incluír este cultivo nas rotacións, pero moi poucos callaron. Cales son as claves para cultivar con éxito a alfalfa?
Ter moi claras todas as limitacións deste cultivo plurianual:

-A nivel varietal, pola súa capacidade de adaptación a clima e chan: non todas as variedades adáptanse en todos os escenarios edafoclimáticos.

-A nivel tratamentos fitosanitarios por todas as restricións legais de produtos (incluídos os non legais en glifosato para variedades OMG non comerciais en Europa na actualidade e si en USA).

-A nivel abonados polas limitacións de aplicacións de dexeccións orgánicas, en especial xurros.

-A nivel de aproveitamentos forraxeiros polas limitacións en calidade de fibra: non dispoñemos de variedades USA (non comerciais en Europa), que permiten obter altas calidades con intervalos entre cortes do dobre de días das variedades europeas nas nosas aéreas agroclimáticas.

-A nivel de duración pola redución da rendibilidade a partir dun cuarto ano de cultivo pola súa baixa produción e calidade.

-Impulsado, ou obrigado, polas axudas da PAC nas últimas campañas fóronse introducindo cultivos mellorantes de inverno para enterrar como abono verde. No caso de Galicia, condicionado pola dispoñibilidade de sementes- os máis empregados son a veza, chícharos ou os nabos. Como valoras a túa experiencia con abonos verdes e que nos poderías aconsellar?
Neste apartado, a miña experiencia non é elevada; agora ben, na actualidade ponse en dúbida a súa rendibilidade económica.

As recomendacións irían encamiñadas en situacións de solos que estritamente necesiten mellorar a súa estrutura, e que no contexto de produción no que se atopan, non exista unha mellor vía de mellora que esta. Nesta vía incluiríanse a achega de dexeccións orgánicas como esterco, os residuos de depuradoras ou a planta non aproveitada na ensilaxe de millo gran húmido (Pastone).

Ademais de non axustarse á realidade do sector, os ecoesquemas son un limitante na planificación agronómica

-Neste sentido, como valoras os ecos esquemas da PAC en España para as ganderías de vacún de leite? Axústanse á realidade do sector?
Na miña opinión e experiencia, ademais de non axustarse á realidade do sector, son un limitante na planificación agronómica.

Reducen a eficiencia na produción de forraxes?
A eficiencia na produción forraxeira vese condicionada polas prácticas para realizar en cada eco esquema.

-Na mesma liña de mellorar a eficiencia, lideras un proxecto da Universidade de Lleida sobre “Desenvolvemento Tecnolóxico e Asesoramento para a mellora da calidade forraxeira a través dunha alimentación sostible do gando vacún”. Que nos podes avanzar do mesmo?
Tentamos cambiar o modelo de xestión na produción forraxeira. Proponse que a planificación agronómica do sistema de produción sexa valorada. Para maximizar a produción e para ser rendibles, e para mellorar a calidade da forraxe.

-E da plataforma de datos dos rendementos e analíticas de calidade das forraxes das ganderías?
Para iso é necesario alimentar unha base de datos nunha plataforma, a nivel agronómico, desde a implantación do cultivo ata a súa recolección, e interrelacionar coas calidades obtidas do mesmo, xa sexa en verde (momento da colleita) ou ensilaxe (desde o momento de inicio de consumo do mesmo ata a súa finalización). Posteriormente, calcular a eficiencia de produción leiteira a partir da transformación destas racións forraxeiras.

Posteriormente, recomendar opcións de mellora no sistema de produción, en calquera punto, desde a implantación dun cultivo, ata a transformación final na ración de produción. Dalgunha maneira, o concepto é o mesmo que utilizan os nutricionistas para analizar os resultados nas explotacións gandeiras, pero neste caso, centralizando exclusivamente a produción forraxeira e a súa eficiencia nutricional na produción leiteira.

-Cales son as propostas de futuro para este Proxecto de Desenvolvemento Tecnolóxico e Asesoramento para a mellora da calidade forraxeira a través dunha alimentación sostible do gando vacún?
A nivel xeral, expandir o radio de acción máis aló do Valle do Ebro e do Leste Peninsular, e poder acceder a outras áreas agroclimáticas de produción leiteira do territorio nacional (e de Portugal).

A nivel particular, seguir incrementando a formación e experiencia puntualmente en países de referencia como USA, onde a día de hoxe son o punto de referencia para mellorar os protocolos de asesoramento actuais e poder conseguir os obxectivos marcados.