“Se hai algún momento no que parar o nematodo do piñeiro, é agora”

A enxeñeira de montes Begoña de la Fuente está centrada desde 2015 en investigacións sobre o impacto que terá a praga do nematodo do piñeiro en España. A súa previsión apunta a que no 2022 a fronte de avance de expansión da praga, que se estende imparable por Portugal, alcanzará de cheo o sur das provincias de Ourense e de Pontevedra, se como ata agora as medidas de contención non conseguen freala. Na actualidade, en España hai declarados oito focos ‘satélite’ activos de nematodo do piñeiro (sete en Galicia -cinco declarados a pasada semana- e un en Salamanca, detectado no 2018). Outros tres focos (dous en Cáceres e outro en Salamanca) déronse por erradicados o ano pasado, tras catro anos sen novos positivos.

A investigadora publicou no 2018 senllos artigos, un deles modelizando a dispersión do nematodo para predicir a súa entrada en España a partir dos movementos do seu insecto vector, e outro sobre o impacto do mesmo nos espazos protexidos da Rede Natura 2000. Nestes momentos continúa co estudo da dispersión futura do nematodo por toda a península, considerando o impacto que terá o cambio climático na praga.

De la Fuente, que desenvolveu parte do seu traballo do nematodo no Joint Research Center (JRC) da Comisión Europea, colabora actualmente como experta para a Comisión e é funcionaria en excedencia da Junta de Castilla y León, onde desenvolveu a súa actividade profesional durante máis de 10 anos.

– Resúmenos en que consiste o traballo que elaboraches sobre as perspectivas de entrada da praga do nematodo do piñeiro en España.
– Avaliamos por onde vai entrar a praga en España e cando, a partir da súa dispersión natural desde as zonas infectadas en Portugal. Esta avaliación realizámola mediante un modelo predictivo desenvolvido para ese efecto e validado cos datos da expansión da praga en Portugal desde o seu primeiro foco no 1999 preto de Lisboa, que o modelo foi capaz de reproducir con alta fiabilidade.

É importante saber por onde vai entrar a praga para focalizar o traballo de prevención. Os orzamentos non son infinitos e non se pode ter un control por igual en toda a extensísima fronteira de España con Portugal.

Hai que ter en conta, no entanto, que eses patróns de expansión poden cambiar por saltos da praga non asociados a unha expansión natural, tales como, por exemplo, un transporte de madeira procedente dunha zona infectada a outra libre desta enfermidade. Este transporte de madeira desde as zonas con presenza do nematodo normalmente está fortemente limitado, regulado e vixiado, pero no caso de que houbese unha expansión da praga por esta vía, podería acelerar a expansión da enfermidade máis aló do previsto polo modelo.

– No artigo que publicastes o ano pasado, Galicia, en concreto a provincia de Ourense, aparecía como unha das primeiras zonas de entrada da praga en España. Que perspectivas manexas?
– Na modelización que elaboramos, en base aos focos de nematodo declarados en Portugal no 2016, Galicia aparecía como a primeira Comunidade que ía ser alcanzada polo nematodo, en concreto a provincia de Ourense, ao redor de 2022, mesmo por diante da Serra de Gata (Salamanca), que é outro dos puntos que se identificaron como críticos no estudo.

“Galicia aparece como a primeira Comunidade en ser alcanzada polo frente de avance da praga, mesmo por diante da Serra de Gata (Salamanca), que é outro punto crítico”

Cos últimos datos dispoñibles sobre a infección en Portugal, correspondentes a xuño de 2018, observamos varios saltos importantes de nematodo cara ao noroeste do país, dentro do distrito portugués de Viana do Castelo, probablemente asociados a transportes de madeira infectada, e esa circunstancia fai que empeoren os prognósticos para Galicia. Agora o sur de Pontevedra converteuse nunha das primeiras zonas nas que se predice que a fronte de avance da expansión chegue a España -a partir deses novos focos de infección detectados recentemente en Portugal-, probablemente de forma simultánea á provincia de Ourense.

– O sur de Pontevedra suma xa na actualidade sete focos de nematodo e convive desde 2010 cunha zona demarcada pola praga. Que diferenza representará a previsible chegada do nematodo a través da fronteira lusa?
– Os focos que apareceron en Galicia ata o momento son o que se chaman focos satélite, aqueles que se producen de maneira descontinua previamente á chegada da fronte principal de avance da expansión, probablemente como consecuencia de comportamentos dispersivos atípicos ou extraordinarios de certos individuos, neste caso do insecto vector.

“Os novos focos declarados en Galicia son focos satélite, o problema será máis grave cando chegue a fronte principal e continua de expansión da praga”

Os novos focos declarados estes días en Galicia poderían ser focos satélite procedentes das zonas infectadas máis recentemente ao noroeste de Portugal ou escapes do foco inicial xa existente en territorio galego, é complicado sabelo. En todo caso, erradicar estes focos é de vital importancia para evitar que a dispersión se acelere. Sen dúbida, é o momento de actuar de forma contundente. Non hai un momento mellor para parar a dispersión do nematodo en Galicia; ese momento é agora.

O problema será máis grave cando os saltos non sexan illados, senón asociados á chegada da fronte principal e continua da expansión, que segundo as previsións do noso modelo producirase antes de 2022 se os nosos colegas portugueses non conseguen contelo. Debemos estar preparados para afrontar esta ameaza.

– Vendo o escenario que debuxas, de chegada da fronte de avance do nematodo ao sur de Pontevedra e ao sur de Ourense ao redor de 2022, non cabe ser moi optimistas…
– Eu quero selo. Temos que facer todo o posible. Unha vez que o nematodo se dispersa de xeito amplo é moi difícil paralo completamente, pero podemos retardar o seu avance e con iso a magnitude dos impactos económicos e ecolóxicos que provoca. É importante investir en medios e persoal para loitar contra esta grave enfermidade, que a día de hoxe é a maior ameaza que se cerne sobre os nosos piñeirais.

“Será difícil parar o nematodo por completo, pero podemos ralentizar o seu avance e reducir a magnitude do seu impacto”

Todos os anos, no inverno, antes de que emerxa o insecto vector do nematodo, o ‘Monochamus galloprovincialis’ -que inicia o seu período de voo en torno ao 1 de abril -aínda que depende de como vaia a primavera de adiantada cada ano-, é necesario actuar na zona demarcada da praga para eliminar do monte todas as árbores que presenten decaimiento. Se non se eliminan esas árbores e resulta que están infectados polo nematodo, cando emerxan as novas xeracións de ‘Monochamus’,farano xa portando o nematodo no seu corpo, dispersando aínda máis a praga.

Tamén durante o período de voo do insecto vector, na primavera-verán, é necesario aplicar un trampeo masivo deste insecto que asegure a captura dunha parte importante da súa poboación. Os ‘Monochamus’ capturados, así como as mostras tomadas sobre as árbores apeadas por presentar síntomas de decaimiento, deberían ser analizados en laboratorio co fin de determinar se están infectados ou non, ampliando consecuentemente a zona demarcada cos novos positivos. Isto forma parte do protocolo que establece a lexislación europea para evitar a expansión do nematodo. Tamén as franxas de curta ao redor das árbores infectadas son necesarias para evitar que por temas de latencia (árbores infectadas pero asintomáticos), queden no monte piñeiros infectados.

– Tras a detección do primeiro foco en Galicia, nas Neves (2010), a curta e transporte de madeira estivo restrinxida varios anos na zona demarcada durante o período de voo do insecto vector, entre abril e outubro, aínda que estes últimos anos xa non se está aplicando esa medida. Sería precisa algunha restrición de curtas e movemento de madeira?
– Desde logo a medida que mencionas é ao meu modo de ver moi efectiva e necesaria, pois transportar ao insecto infectado en camións é unha das formas máis rápidas de acelerar a dispersión da praga. Tamén entendo que hai moita xente en Galicia que vive do sector da madeira. O que podo dicir é que as empresas e os propietarios forestais deben cumprir as medidas de prevención que se deben adoptar. Aínda que iso supón un sacrificio nas zonas afectadas, moito peores serían para todo o sector forestal as consecuencias a medio e longo prazo de non aplicar con rigor estas medidas. A madeira só pode saír da zona demarcada se está tratada de acordo ao que establecen os protocolos para evitar a dispersión da praga, portando o pasaporte fitosanitario que así o acredite.

– Tendo en conta as perspectivas que se aveciñan, que mensaxe se lle pode trasladar aos propietarios de piñeirais da zona demarcada?
– É necesario anticiparnos e xestionar activamente os nosos piñeirais co obxectivo de mellorar a vitalidade das masas e, onde sexa factible ecoloxicamente, favorecer ás estruturas do bosque e ás especies menos vulnerables á enfermidade.

“É necesario xestionar activamente os piñeirais para mellorar a vitalidade das masas e, onde sexa posible, favorecer especies menos vulnerables”

O que está claro é que a non xestión non é unha solución.Temos que traballar para que os nosos bosques sexan resilientes e por tanto, capaces de absorber este impacto co menor dano posible. Cónstame que o Centro de Investigación Forestal (CIF) de Lourizán está a realizar un gran traballo en obter variedades de piñeiro que sexan resistentes ao nematodo e en atopar especies que poden ser unha alternativa.

De cara ao futuro, iso permitirá ter bosques menos sensibles ao nematodo. Mentres tanto, hai que aplicar as medidas mencionadas para frear, e se é posible deter, a expansión do nematodo e os danos que este pode causar, o que require do concurso de todos os axentes, desde a administración até os propietarios forestais.

– A praga do nematodo precisa dunhas temperaturas determinadas para desenvolverse, superiores nos meses de verán a 19,4º centígrados de media, o que segundo os cálculos do CIF de Lourizán, deixa potencialmente un 60% da superficie de Galicia á marxe da praga. Nese sentido, o cambio climático empeora tales perspectivas?
– A previsión en xeral é que co cambio climático haxa maior frecuencia e intensidade de ataques de patógenos, e as evidencias dispoñibles indican que o nematodo da madeira do piñeiro non é unha excepción. A maior parte da península ibérica xa ten na actualidade condiciones climáticamente adecuadas para o desenvolvemento da praga do nematodo. Só hai unha franxa no Norte na que en principio non se desenvolvería a enfermidade, o que engloba a unha boa parte de Galicia, como dis, pero unha subida de temperaturas medias de 1 – 1,5º centígrados fará que esa franxa sexa cada vez máis estreita. Podemos por tanto pensar que no futuro haberá, como consecuencia do cambio climático, unha parte significativamente maior en Galicia susceptible á enfermidade de decaimiento do piñeiro provocada polo nematodo.