“Os cruces triples e o retrocruce con Holstein son os máis produtivos en pastoreo”

Entrevista ao enxeñeiro agrónomo Walter A. Mancuso, investigador do centro público arxentino INTA de investigación agropecuaria. Este ano presentou no Campus Terra da USC a súa tese sobre "Avaliación e comparación de grupos xenéticos leiteiros nun sistema a pastoreo da comarca leiteira de Entre Ríos, Arxentina"

“Os cruces triples e o retrocruce con Holstein son os máis produtivos en pastoreo”

Walter A. Mancuso, autor da tese e investigador do INTA

Walter A. Mancuso é investigador do centro público arxentino INTA de investigación agraria e desenvolve o seu traballo na Estación Experimental Agropecuaria Paraná. Tanto na súa provincia, Entre Ríos, como no conxunto de Arxentina a produción de leite de vaca baséase en boa medida no pastoreo.

Neste sentido, e ante a inquietude dos gandeiros por producir leite con máis sólidos lácteos e con vacas máis adaptadas ao pastoreo, este ano presentou no Campus Terra da Universidade de Santiago de Compostela a súa tese sobre “Avaliación e comparación de grupos xenéticos leiteiros nun sistema a pastoreo da comarca leiteira de Entre Ríos, Arxentina”.

Por que elixiches Galicia, e en concreto o Campus Terra da USC para realizar a túa tese de doutoramento?
Todo comeza logo de coñecer ás doutoras Marta López Alonso e Marta Miranda Castañón, durante unha visita que elas realizaron a Arxentina en 2011, como parte dun proxecto de traballo que levaba adiante entre a Facultade de Veterinaria de Lugo e a Facultade de Ciencias Veterinarias da Universidade Nacional de Rosario, Arxentina.

Durante esa estadía, percorremos algúns establecementos leiteiros que manexan rodeos con cruces entre diferentes razas leiteiras, dentro dos cales estabamos a realizar algunhas avaliacións de produción e reprodución, xunto co doutor Pablo Marini (Univ. de Rosario).

A partir de alí, xorde a inquietude de integrar no estudo outras variables, vinculadas co metabolismo comparativo entre os diferentes grupos xenéticos de vacas leiteiras, en canto a enerxía, proteínas e especialmente minerais, onde a Facultade de Veterinaria e o Campus Terra de Lugo son de referencia internacional. Así, realizamos as xestións a nivel de ambas as institucións (INTA e Universidade de Santiago de Compostela) para lograr o recoñecemento dos meus títulos de grao e posgrao, xa que ata alí tiña unha Mestría en Produción Animal lograda en Arxentina, e incorporeime á etapa de tese neste Doutoramento a mediados de 2012.

Baixo o título de “Avaliación e comparación de grupos xenéticos leiteiros nun sistema a pastoreo da comarca leiteira de Entre Ríos, Arxentina”. De onde xorde o interese por esta temática?
Desde hai varios anos, na conca leiteira da provincia de Entre Ríos veñen xurdindo dúbidas crecentes acerca da adaptación da raza Holstein, predominante na rexión, ao esquema de manexo pastoril que se realiza na maior parte das granxas.

Así, incorporáronse paulatinamente outros xenotipos de gando leiteiro nalgunhas empresas, chegando a conformar rabaños de cruces, que presentarían especialmente maior estabilidade na produción e melloras importantes en reprodución e sanidade, permitindo o crecemento xenuíno de rabaños propios, sen ter que recorrer a compras de animais para a reposición.

Esta inquietude sobre a adaptación e resposta produtiva de cruces leiteiros, nace especialmente desde os mesmos produtores e chega como demanda ás unidades académicas e ao Instituto no cal desenvolvo a miña actividade profesional, solicitando que se avalíen dentro de sistemas comerciais de produción.

“En Arxentina hai dúbidas crecentes sobre a idoneidade da raza Holstein para manexo en pastoreo”

A partir disto, leváronse a cabo estudos experimentais e/ou a relevamientos prediales de diferentes grupos xenéticos para produción de leite, especialmente con gando Holando, Jersey, Pardo Suízo e os seus cruces, xerando algunhas informacións que requirían ser discutidas e validadas con maior rigorosidade.

Por iso, organizáronse ensaios mellor deseñados e máis controlados, a fin de poder discernir con precisión as vantaxes e inconvenientes destas modificacións sobre a base xenética dos rabaños locais. A complexidade do tema fixo que se convoquen grupos de traballos de tipo interdisciplinario, incluíndo aquí ás especialistas da Facultade de Veterinaria de Lugo, dado que se pretende comprender a resposta de diferentes grupos de animais en diferentes ambientes, as interaccións entre estes e a sustentabilidade económica e ambiental destes sistemas de produción.

Cales son as conclusións en canto aos cruces de vaca leiteira que mellor se adaptan ás condicións de pastoreo e manexo de Entre Ríos?
Nós avaliamos cinco tipos de cruzamentos: un cruce simple entre Holstein Americano con Jersey Americano (cruce que chamamos F1); tres cruces triples: de femia F1 con Guernsey, de femia F1 con Montbéliarde e de femia F1 con Pardo Suízo e, finalmente, o retrocruce das femias trile cruce novamente con machos Holstein.

Todas as vacas avaliadas estiveron xuntas, dentro de rabaños leiteiros máis amplos e foron manexados e alimentados de igual maneira, abarcando en definitiva 3 anos de seguimento a diferentes grupos de vacas. No sistema pastoril considerado e cos grupos xenéticos analizados, podemos dicir que os triples cruces e o retrocruce con Holstein, en xeral, comportáronse mellor en aspectos produtivos e reprodutivos ao simple cruce entre Holstein e Jersey.

“Os cruces triples e o retrocruce con Holstein son os máis produtivos en pastoreo”

Ademais, se comparamos os resultados obtidos co que ocorre na conca, podemos afirmar que, en xeral, todos os cruzamentos comportáronse mellor que os rabaños de raza Holstein habituais na rexión. Todos os xenotipos cruces lograron niveis de produción de leite e sólidos útiles (graxa e proteína láctea) superiores aos modais da comarca, con menores recontos de células somáticas; chegaron a menor idade ao seu primeiro parto e tiveron mellores indicadores reprodutivos.

Cara a que obxectivos cre que se orientará a selección xenética de vacún de leite en Arxentina nos próximos anos? Ou dito doutro xeito, ¿Que tipo de leite cre que demandará a industria en Arxentina nos próximos anos?
Arxentina ten unha longa tradición leiteira, onde a raza inicial por excelencia foi a Holando-Arxentino, orixinada a partir de gando introducido desde os Países Baixos na década de 1880 e que foi case exclusiva na rexión pampeana arxentina ata mediados da década de 1990.

Logo, a importación masiva de seme de Holstein Americano-Canadense durante máis de vinte anos, que aínda continúa, cambiou substancialmente o compoñente racial e hoxe, nos sistemas leiteiros de Arxentina, predomina o gando leiteiro Holstein. Isto, nos sistemas pastorís con suplementación da nosa conca leiteira, onde non sempre é posible cubrir adecuadamente os seus requirimentos, nin equilibrar os compoñentes das dietas e mesmo darlles as condicións de benestar que requiren, levou a unha mellora importante nos niveis de produción individual de leite, xunto a unha deterioración en aspectos vinculados ao reprodutivo e á saúde xeral das vacas. Ademais, adoitan observarse problemas de baixos contidos de sólidos e/ou inversións entre os contidos de graxa e proteína no leite.

A futuro, obsérvase cada vez máis a diferenza entre quen traballa en base a sistemas pastorís, con suplementación media ou baixa de concentrados, que posúen un interese crecente por incorporar xenética quizais mellor adaptada aos sistemas pastorís arxentinos: Jersei, Roxa e Branca Sueca, gando Kiwi de orixe neozelandés (Jersey, Holstein e cruces); e aqueloutros produtores que apostan pola produtividade individual, baseada en xenética Holstein americano-canadense en esquemas parcial ou totalmente estabulados, con alto investimento en alimentación suplementaria e en infraestrutura e equipamento dentro das granxas.

 “En Arxentina a industria láctea demanda leite con máis sólidos, sobre todo proteína”

Pola súa banda, as industrias lácteas están cada vez máis interesadas en abastecerse de leite con maior concentración de sólidos, en especial proteína, que lles permita mellorar os rendementos nos seus procesos de transformación.

Ademais, o actual sistema de pago obrigatorio estipulado polo Ministerio de Agroindustria de Arxentina, baséase especialmente na cantidade de sólidos, o cal é premiado con bonificacións crecentes por parte das empresas receptoras de leite.

Para aproveitar isto, na práctica os produtores poden axustar certos factores como a alimentación, a sanidade e a mellora xenética dentro da raza Holstein predominante, pero para obter incrementos substanciais e con relativa rapidez no contido de sólidos, débese pensar en cambiar o compoñente racial do rabaño, o cal só é factible mediante cruzamentos.

A nivel de forraxes, ¿Como é a alimentación e o manexo do gando de vacún de leite en Entre Ríos? Como se aproveitan as praderías?
En xeral, os sistemas leiteiros desta Conca caracterízanse por ser pastorís, sobre pastos plurianuais (duran entre 3 e 5 anos) en base a alfalfa, cebadilla, trevos e festuca; verdeos de inverno (aveas e raigrás) e de verán (sorgos e soia forraxeira); con suplementación de silaxes (especialmente de millo e sorgo planta enteira), fenos e concentrados (grans de millo e sorgo, ademais de subprodutos da agroindustria local).

Isto define un trazo importante da produción de leite na zona, que é a súa natural estacionalidade, asociada a curvas de crecemento dos pastos con picos de máxima produción na primavera. Ao comparalos coas demais concas leiteiras do país, os sistemas “tamberos” entrerrianos posúen menor superficie (en media 120 ha totais), menos vacas totais (90 entre muxido e secas), os de menor carga (1,0 vacas totais/ha de vaca total) e de máis baixa produtividade por vaca (19 l/VO).

Ademais, preto do 80% das 1100 granxas leiteiras entrerrianas son manexadas polos seus propios donos, con man de obra familiar e producen en media menos de 1500 litros diarios.

Hai competencia polo uso da terra en Arxentina entre as ganderías de vacún de leite e os cultivos de soia?
Si, isto é particularmente forte na área típica da Pampa Húmida (grandes rexións das provincias de Bos Aires, Santa Fe e Córdoba), onde a calidade e o valor da terra é moi alto e requírense moi bos niveis de produtividade nas granxas leiteiras, para competir coa renda que pode ofrecer a agricultura baseada en soia e millo.

“A soia e o millo está a desprazar ás ganderías de vacún na Pampa”

No caso de Entre Ríos, situada no extremo sur da Mesopotamia Arxentina, posúe unha franxa de chan franco-arxiloso de alta calidade (similar á da pradería típica pampeana) preto da costa do río Paraná, onde se deu esa competencia e xa case non existen granxas leiteiras. Pero ese solo vaise transformando en cada vez máis arxiloso e pesado a medida que avanzamos cara ao centro e nordeste provincial, o cal xera restricións para o uso agrícola, sumado ao risco crecente de erosión debido a unha paisaxe con outeiros e choivas que adoitan superar os 1200 mm anuais, todo o cal baixa a presión dos agricultores para arrendar terras nesta provincia.

Raza Holando Arxentina.

Raza Holando Arxentina.

Por outra banda, Entre Ríos caracterízase por ter unha importante subdivisión dos establecementos rurais, cunha boa porcentaxe de produtores familiares que aínda residen no campo ou nos pobos próximos e que utilizan esa man de obra familiar especialmente na actividade leiteira, que se converte nunha alternativa produtiva viable para unha gran cantidade de establecementos. Todo isto non estimula á agricultura en gran escala, que pode ser máis rendible pero que require maiores investimentos en maquinarias e capital operativo e que non pode absorber a toda esa man de obra propia de cada granxa.

Que vantaxes lles achega o sistema de pastoreo en Entre Ríos? Non se está intensificando a produción leiteira mediante a estabulación, como se realizou en Europa nas últimas décadas?
En xeral, as condicións agroecolóxicas para a produción leiteira son favorables en Entre Ríos, permitindo o acceso mediante pastoreo directo das vacas ás pastos e verdeos durante todo o ano. Con todo, como mencionaba antes, unha das principais limitantes relaciónase co tipo de solos arxilosos que predominan na conca, que xeran problemas serios de empozamentos e lama en épocas chuviosas, complicando tanto o manexo como a saúde do rodeo no predio, así como tamén o acceso aos tambos por parte dos camións recolectores de leite.

Aínda que a gran maioría das granxas leiteiras baséanse no pastoreo, con suplementación de silo de millo e/ou sorgo en planta enteira e a oferta de diferentes tipos de alimentos concentrados (grans de millo e/ou sorgo, afrechillo de trigo ou arroz, expeler de soia ou xirasol, semente de algodón e/ou pensos comerciais).

En Entre Ríos, como noutras rexións de Arxentina, tamén hai quen trata de organizar sistemas máis intensificados, con áreas ou currais onde se estabula parcial ou totalmente ao rabaño, pero as complicacións que xeran nesta conca a combinación de clima húmido e cálido, máis os solos pesados, son moi importantes e obrigan a fortes investimentos en cimentación de rúas e currais, sombras, aspersores e ventiladores nas salas de muxido, a fin de lograr un certo benestar para os animais.

Estes esquemas, en xeral, están nas áreas de mellores chans, preto de camiños asfaltados ou afirmados e pertencen a empresarios con maior capacidade económica e/ou que tentan diversificar e dar valor agregado en forma de leite á súa principal produción, que é a agricultura.

Por outra banda, unha consideración que se debe ter moi en conta en Arxentina cando se realizan este tipo de investimentos, é a gran variabilidade que posúen os mercados e os prezos, tanto do leite como dos insumos utilizados nas granxas (combustibles, grans, pensos, man de obra), co cal se producen variacións moi fortes nos custos de produción, que moitas veces superan o prezo recibido polo leite e, en esquemas intensificados e ríxidos de alimentación e manexo, provocan quebrantos moi serios durante períodos que adoitan ser longos.

Por iso, os granxeiros medianos e pequenos tratan de non entrar neses esquemas, a menos que teñan outro tipo de produción complementaria (agricultura, carne bovina, avicultura), que lles permita superar esas crises e poderen aproveitarse dos momentos de bos prezos que adoitan acontecer a continuación, cando baixa a produción de leite e/ou pechan varios “tambos” na zona.

Como funciona o sistema de asesoramento agrario aos gandeiros en Arxentina e que papel desempeña o INTA?
En Arxentina convive a asistencia técnica directa a produtores agropecuarios desde o Estado Nacional co asesoramento privado. Desde o Estado, faino o Ministerio de Agroindustria, a través de diferentes Programas de Intervención nos Territorios, onde o INTA dá o apoio técnico-científico e administra os recursos orzamentarios.

Especialmente, apóiase desde o Estado a produtores de segmentos medianos a pequenos agrupados, durante períodos de 3 ou 4 anos, sendo eles de base familiar e cuxa continuidade no sector está en risco, xa sexa por diversas ineficiencias técnicas e económicas como pola súa baixa escala.

“En Arxentina o asesoramento público céntrase nas pequenas e medianas explotacións, mentres que as grandes recorren ao asesoramento privado”

En xeral, desde o sistema público estimúlanos a asociarse para manter esa asistencia técnica a futuro, comprar e utilizar maquinaria en común, realizar compras de insumos e vendas de produtos a maior escala, ou a capacitarse e participar en organizacións intermedias de representación agropecuaria.

Desde o privado, existen numerosos profesionais das ciencias agropecuarias (especialmente médicos veterinarios, enxeñeiros agrónomos e enxeñeiros zootecnistas) que ofrecen os seus servizos en forma individual, outros fano desde empresas ou cooperativas de venda de agroinsumos e, unha selecta cantidade de produtores, forman parte dun sistema privado de asistencia técnica grupal, denominado Asociación Arxentina de Consorcios Rexionais Agropecuarios” (AACREA).

O INTA é un organismo autárquico do Estado Nacional, que foi creado en 1956 e posúe 22 Institutos de Investigación, 52 Estacións Experimentais e máis de 350 Unidades de Extensión distribuídas en todo o territorio arxentino, polo cal posúe unha boa cobertura xeográfica. Os seus esforzos oriéntanse á innovación como motor do desenvolvemento e integra capacidades para fomentar a cooperación interinstitucional, xerar coñecementos e tecnoloxías e poñelos ao servizo do sector a través dos seus sistemas de extensión, información e comunicación.

Coa súa longa traxectoria como investigador no sector, ¿Que fortalezas e debilidades detectou no sector lácteo galego en xeral, e nas ganderías en particular?
O pouco tempo que estiven en Galicia dediqueino no seu maior parte a tarefas de laboratorio e gabinete dentro da Facultade de Veterinaria en Lugo, vinculadas á miña tese, matizadas con visitas puntuais a algunhas granxas leiteiras e ao Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo, polo cal só podo dar unha impresión moi parcial do sector leiteiro galego.

En particular, chamoume a atención a gran cantidade de granxas leiteiras que posúe Galicia: 8 veces máis que Entre Ríos en menos da metade de superficie, e a súa baixa escala media, tanto en número de vacas como en superficie ocupada, moi dependentes da man de obra familiar e onde lograr un prezo que retribúa o esforzo de lograr cada litro de leite non é tan sinxelo. Isto, salvando as distancias e escalas, é moi similar á realidade da miña zona de traballo, con gran cantidade de ganderías familiares e baixa entrega diaria de leite.

Entendo que actualmente mellorou un pouco o prezo recibido polo leite nas granxas galegas, pero que igual é menor ao doutras rexións leiteiras de España (País Vasco ou Asturias, por exemplo) e non termina de cubrir todos os seus custos de produción (pensos, fertilizantes, saúde e reprodución, enerxía, maquinaria e man de obra).

“A realidade das ganderías de vacún de leite galegas garda parecido coas de Entre Ríos, en Arxentina”

Puiden observar que existe unha tendencia para aumentar a escala produtiva, mediante arrendo de máis superficie nalgunhas ganderías, maior número e carga de animais e mesmo fusións entre granxas veciñas. Isto, xunto á continua profesionalización que se estaría dando nos gandeiros en canto a manexo do gando e de aproveitamento do solo, daríalle máis sustentabilidade á empresa, mellorando os seus niveis de eficiencia produtiva. Isto é importante, sendo que algúns estudos mostran ás granxas galegas como as máis pequenas e intensivas de España, pero coa máis baixa produtividade, especialmente da man de obra, co cal un bo número delas terían serias dificultades para lograr rendibilidade co seu negocio, ao recibir prezos medios en orixe que non alcanzan a cubrir os seus custos de produción.

Tambo familiar en Entre Ríos.

Tambo familiar en Entre Ríos.

Un problema que xurdiu en varias das conversacións que mantiven con granxeiros e asesores, foi que o prezo que recibe o produtor desde a industria se recente moito ao baixar o prezo internacional dos lácteos, pero cando aqueles soben significativamente, apenas mellora o que reciben os produtores -se o fai-, tal como ocorre nestes últimos meses. En tal sentido, entendo que o cooperativismo está moi arraigado en Galicia, pero que manexa moi pouca proporción do segmento industrial elaborador de lácteos, situación que estaría a mellorar, a partir de que se deron fusións entre cooperativas leiteiras, tendendo a mellorar o seu posicionamento dentro do sector.

Por outra banda, puiden compartir ideas con profesionais dedicados á investigación e asistencia técnica de granxas bovinas, tanto de leite como de carne, orientadas a dar unha diferenciación ao seu produto, sexa a través de identificalo como ecolóxico ou orgánico e/ou mediante denominación de orixe (o caso da carne de “Ternera Gallega”), iniciativas moi adecuadas para o tipo de granxas familiares e de baixa escala que posúe esta Comarca.

Aínda que resulta difícil facer predicións, ¿Cales cre que serán os principais cambios que experimentarán as ganderías de vacún de leite nos próximos anos para poder seguir sendo competitivas?
Logo dun período importante de caída de prezos internacionais, a actividade leiteira a nivel mundial atópase nunha etapa de recomposición. Esa crise acelerou en moitas concas leiteiras a tendencia de redución na cantidade de establecementos “tamberos” que se dá, en maior ou menor medida, nos principais países produtores. Ao mesmo tempo, a produción de leite neses mesmos países mantense e mesmo aumenta, o cal implica que cada granxa posúe maior escala de produción, sexa por aumento no número de animais, como por aumentos na individual de produción.

De alí que aquelas ganderías que queiran manterse dentro do sector, deberán definir a súa propia estratexia de crecemento, xa sexa en escala e/ou eficiencia produtiva, como no valor do leite que producen. Isto último é para ter moi en conta, especialmente en rexións como Entre Ríos en Arxentina e, anímome a opinar, en Galicia, onde as escalas son moi difíciles de aumentar e o traballo está baseado no esforzo familiar.

“Creo que Galicia debería diferenciarse pola calidade do seu leite e por producir en ecolóxico”

Nestas granxas pódese tentar diferenciar a calidade de leite producido, sexa pola súa calidade e contido de sólidos, polo tipo de sistema no cal se produce (orgánicos ou ecolóxicos) ou mesmo pola rexión e raza utilizada (identificación ou denominación de orixe). Sobre isto último, aquí en España, sobran os exemplos e poden mostrar o camiño aos nosos produtores entrerrianos. En xeral, dentro da leitería arxentina, coa súa diversidade de agroecosistemas e formas de organización, conclúese o sistema “ideal” para todos os produtores non existe.

Cada propietario ou responsable da empresa debe conformalo, buscando unha escala económica que responda os seus intereses, priorizando a creación de equipos de traballo motivados e capacitados, dentro dun esquema produtivo flexible, con alta eficiencia na produción e aproveitamento dos recursos forraxeiros, coidando de lograr unha adecuada relación custo/beneficio.

Calquera sexa a elección de sistema a desenvolver, con diferentes niveis de intensificación e escalas, sempre deberán desenvolverse nun contexto altamente competitivo, con restricións cada vez máis precisas en termo de inocuidade, ambiente e benestar animal.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *

Solicitamos o seu permiso para obter datos estadísticos da súa navegación nesta esta web, en cumprimiento do Real Decreto-ley 13/2012. Si continúa navegando consideramos que acepta o uso das cookies. OK | Máis información