Non mires ao redor

Lume forestal presto das casas en Meira (Moaña -Pontevedra)

A semana pasada, durante a miña colaboración docente co MásterFUEGO, tiven a oportunidade de visitar xunto aos participantes as áreas de Vigo e Nigrán arrasadas polos incendios do tráxico outubro de 2017. Pechei a semana tomando mostras para un proxecto europeo nas zonas de Valdeorras afectadas en 2022 (Alixó, Éntoma, A Veiga de Cascallá…). Mentres percorría eses lugares, repasaba mentalmente os lumes que, no seu día, colaborei a analizar e reflexionaba sobre o seu estado actual.

Aínda conservamos na retina as impactantes imaxes dos danos de xaneiro no Condado de Los Ángeles, mentres que outros incendios que devastaron áreas poboadas van quedando borrosos na memoria colectiva: Valparaíso (Chile, 2024), Lahaina (Hawái, 2023), Mati (Grecia, 2018), Portugal central (2017), Kilmore East (Australia, 2009)…

Quen me teña escoitado ou lido noutras ocasións saberán que adoito dicir que, nos incendios forestais, practicamente o único que podemos elixir é en que paisaxe xestionámolos. Unha paisaxe con máis ou menos combustible, máis ou menos adaptada ao cambio climático, con ou sen actividade agrogandeira e selvicultura. E que nosas principais ferramentas seguen sendo a aixada, o dente do gando, a motoserra e o lume bo. Sígoo sostendo. De feito, unha parte esencial do meu traballo é entender que implica unha boa xestión de combustibles: como medir se estamos a actuar dunha forma suficiente e eficaz, e onde debemos priorizar as nosas accións.

Con todo, aínda que logremos reducir a frecuencia e virulencia dos incendios nos espazos forestais, a posibilidade de que un lume impacte nunha poboación e cause decenas de vítimas mortais segue sendo un risco real e latente.

Hoxe quero falar diso.

A verdade máis incómoda á que nos vimos enfrontando na última década é a rapidez coa que os sistemas de extinción de incendios forestais e emerxencias, por moi eficaces que sexan, colapsan ante as condicións extremas, a simultaneidade de incendios e, en especial, cando as chamas ameazan extensas áreas poboadas.

Despois, nalgunhas roldas de prensa, recoñécese con razón que “isto non ten precedentes”. Pero hai unha trampa mental nesa afirmación: fainos crer que enfrontamos eventos de baixa probabilidade, cando en realidade trátase de eventos de probabilidade descoñecida, onde a estatística do pasado xa non é unha guía fiable para o futuro.

Ademais, expresións como “sen precedentes” e “impredicible” resultan pouco útiles, pois dilúen tanto a responsabilidade sobre o que ocorreu como a urxencia de actuar sobre o que virá. Doutra banda, aínda que tamén é común invocar ao cambio climático, este só “cociña” os ingredientes que nós mesmos estivemos engadindo á pota. É crucial falar del, combatelo e adaptarnos, pero non á conta de ignorar factores máis inmediatos, sobre os que temos maior capacidade de acción, tanto individual como colectiva.

Un incendio —a reacción en cadea por excelencia— é como unha bóla de neve que roda ladeira abaixo: cando alcanza certo tamaño, velocidade e intensidade baixo condicións meteorolóxicas adversas, vólvese incontrolable. Nese punto, tentar extinguilo directamente é inútil. Incluso a loita contra os incendios forestais ten límites físicos que nin os medios dispoñibles nin os profesionais poden superar.

Non podemos enviar a esas persoas, como carne de canón, a librar batallas que, desde o principio, sabemos que non poden gañar. A estratexia, entón, transfórmase: a prioridade pasa a ser a protección das persoas, os bens e as infraestruturas.

Con todo, cando o incendio chega, non hai espazo para a improvisación. Quenes traballamos sobre iso sabémolo ben. Pero é consciente diso a sociedade no seu conxunto?

Pola contra, percíbese o lume como un fenómeno esporádico, algo que ocorre de cando en vez e para o que basta con estar preparados e responder cando suceda. Non se asume como un problema que requira investimento sistemático. Moitos cren que co pago de impostos é suficiente, que sempre haberá alguén para solucionalo, sen importar a magnitude do desastre.

Só cando o lume arrasou o que atopaba ao seu paso, xorden as esixencias e as preguntas sobre o que se fixo ou deixou de facer. Entón, ademais, proliferan os titulares clamando por máis avións, helicópteros máis grandes ou a promesa de que a tecnoloxía, a IA, un dron ou un sensor poderán —por si sos— resolver o problema.

Pero o certo é que é esa mesma sociedade a que, cando pasou a depender dos combustibles fósiles, fixo de novo as paisaxes e alterou a forma na que os humanos viñan organizando desde facía séculos a agricultura, o desenvolvemento urbano, a localización de infraestruturas de transporte…

Nas nosas aldeas do interior, o monte chegou ás casas; pero, nas zonas densamente poboadas da costa, son as casas as que foron meténdose no monte, impulsadas polas sucesivas burbullas inmobiliarias e as áreas tensionadas.

Sabemos que os incendios forestais son un risco moitas veces inevitable. Entón, por que seguimos construíndo os nosos fogares en zonas altamente vulnerables ao lume? Buscamos lugares que ofrecen unha calidade de vida excepcional durante gran parte do ano, pero que, nunhas horas, poden converterse nun verdadeiro inferno. Somos conscientes diso? Preparámonos para evitalo? Confiamos en que nunca nos pasará? Esperamos que, cando chegue o desastre, alguén veña a rescatarnos coma se fósemos os únicos que importan? Ou simplemente aceptamos o risco como parte do prezo para pagar? En España existen moitos enclaves, tanto en ambos os arquipélagos como na Península, que poden converterse nun gran problema se chegan a ser alcanzados por un lume de comportamento extremo. Por iso, é importante converter as zonas poboadas en lugares seguros para a poboación e para as persoas que traballan no combate contra os incendios.

Cando un gran lume forestal penétrase en áreas densamente poboadas, a súa propia natureza cambia: deixa de ser alimentado só por vexetación e unha infinidade de materiais artificiais —estruturas, vehículos… — pasan a ser o pasto e o motor do lume. Ademais, a contorna urbana está pensada para restrinxir o movemento das persoas: construímos muros, valos, poñemos portas… O lume avanza e desprégase por unha contorna que, paradoxalmente, resulta hostil para defendernos e moito máis para escapar del.

As regras cambian respecto á contorna rural. Os danos tamén. Unha choiva de pavesas a favor do vento fai que o lume cruce rúas e salte centenares de metros —cando non quilómetros—. A nosa casa é a que pode poñer en perigo á dos veciños. A responsabilidade é compartida entre as administracións públicas e a cidadanía, especialmente a que vive en zonas de risco. Nestes casos xa non se trata só de previr incendios forestais na chamada área de interface, senón de previr puntos de ignición dentro das áreas urbanizadas.

No noso imaxinario é unha fronte de chamas o que causa a destrución da primeira fila de casas, pero o certo é que as responsables de boa parte dos danos son as pavesas que caen en materiais listos para arder. En moitos dos incendios que afectaron a áreas densamente poboadas, as escenas repetíronse: vehículos abandonados en rúas estreitas, residentes aterrorizados fuxindo a pé, equipos de emerxencia bloqueados sen acceso para combater as chamas ou auxiliar aos afectados. Máis que unha evacuación ordenada, é unha fuxida desesperada no último minuto, marcada polo caos e o pánico e con consecuencias catastróficas.

Ante a posibilidade destes eventos, tanto nas planificacións urbanísticas como nas previsións de emerxencias deberiamos preguntarnos: Podemos evacuar de forma segura centos (ou miles) de persoas fronte a un incendio que se propaga rapidamente? Cando se debe tomar a decisión de facelo? En que momento é xa demasiado tarde? Cara a onde poden desprazarse centos (ou miles) de persoas en caso dunha emerxencia desta magnitude? Existen áreas seguras de confinamento? Son coñecidas pola poboación que debería utilizalas? A planificación e a información son cruciais para evitar traxedias. A clave non só está na velocidade de resposta, senón na preparación e a anticipación. O resto é xogar á ruleta rusa.

Sempre queda a sensación de que, unha vez superada a emerxencia, a aprendizaxe colectiva é mínima. Repetimos os mesmos erros, aferrámonos a culpas e divisións en lugar de enfocarnos en construír resiliencia a longo prazo para afrontar o próximo gran incendio inevitable.

En xeral, preferimos evitar mirarnos ao espello e conformámonos con reafirmar os nosos prexuízos. É desalentador comprobar no terreo que, salvo contadas e valiosas excepcións, despois de sete anos avamos tan pouco, mentres o risco segue o seu curso, implacable, minuto a minuto, como o meteorito que se dirixía cara á terra en “Non mires arriba” (Don’t look up, 2021). Na película, o astrónomo interpretado por Leonardo DiCaprio desvivíase, sen éxito, por convencer á poboación dun impacto inevitable que acabaría provocando unha catástrofe planetaria.

Mentres, iso si, podemos asomarnos á nosa rede social favorita e ver como arde a casa dalgún actor de Hollywood, sentíndonos máis listos por un instante… ou, tamén podemos, simplemente seguir facendo scroll.

Ata que chegue ESE día…