Motivacións e barreiras para a expansión dos sistemas agroforestais en Europa

O pasado 2 de febreiro a enxeñeira de montes Mercedes Rois Díaz defendeu, na Escola Politécnica Superior de Lugo da Universidade de Santiago de Compostela (USC), a súa tese doutoral Mellora da sustentabilidade da agricultura en Europa: factores clave para a implementación de sistemas agroforestais.

A tese enmárcase no proxecto europeo AGFORWARD (Agroforestry that Will Advance Rural Development), que busca promover as prácticas agroforestais en Europa para o desenvolvemento rural, mellorando a competitividade económica, así como aspectos sociais e medioambientais dos sistemas agrícolas.

A tese foi dirixida polos catedráticos da USC María Rosa Mosquera Losada e Antonio Rigueiro Rodríguez e realizada mentres a doutoranda traballaba no Instituto Forestal Europeo, que ten a súa sede en Finlandia. Mercedes Rois conta con preto de 20 anos de experiencia en investigación de carácter internacional e xestión de proxectos europeos, sendo o seu principal campo de especialización os sistemas agroforestais, sobre os que versa a súa tese doutoral.

Mercedes Rois traballou no Instituto Forestal Europeo, con sede en Finlandia

Conta con experiencia tamén na transferencia de resultados científicos a xestores, con especial énfase na bioeconomía circular, e no uso da dixitalización como apoio ao desenvolvemento do sector forestal, e un gran interese na sensibilización e educación sobre a bioeconomía forestal.

O tribunal encargado de avaliar a tese foi presidido polo profesor da Universidade de Oviedo Pedro Álvarez Álvarez, formando parte xunto coa profesora da USC Rosa Romero e a docente do Instituto Politécnico de Bragança (Portugal) Marina Pedrosa Castro. Este comité outorgou a máxima cualificación de sobresaínte cum laude á investigación de Mercedes Rois.

Un sistema tradicional que foi a menos

Europa caracterízase por amosar unha paisaxe esencialmente rural, onde aproximadamente o 40% da superficie da Unión Europea é agrícola e o 42% é forestal. A agrosilvicultura foi un uso tradicional da terra en Europa dende os inicios da civilización e incidiu de forma importante na paisaxe.

Sen embargo, moitos destes sistemas foron desaparecendo por mor dos cambios económicos e sociais, como foron o abandono da terra, a urbanización e a intensificación con monocultivos agrícolas ou forestais.

Os sistemas agroforestais preséntanse como una alternativa sostible con futuro, pero o seu espallamento foi limitado

“Dende a década dos 90 a agrosilvicultura colleu pulo de novo como sistema de uso sustentable da terra, sendo unha das actividades que poden contribuír ao desenvolvemento rural para fixar e atraer poboación, proporcionando emprego e beneficios dun xeito sustentable. Mais ese espallamento, aínda que hai exemplos de éxito, foi limitado”, recoñece Mercedes.

Dada a situación actual, na que é necesario garantir unha seguridade alimentaria fronte ao aumento da poboación mundial e loitar contra o cambio climático, presentándose a bioeconomía como a vía inequívoca para un desenvolvemento económico que teña en conta a sustentabilidade dos recursos naturais, “os sistemas agroforestais preséntanse como una alternativa sostible con futuro”, asegura.

A agrosilvicultura, unha práctica sustentable e beneficiosa

A agroselvicultura é a integración deliberada dun compoñente leñoso, arbóreo ou arbustivo, cunha produción agrícola ou aproveitamento gandeiro, que permite aliñar e incrementar a produción ao mesmo tempo que se salvagardan os servicios ecosistémicos, desde producción de alimento ou biomasa, á mellora da resiliencia dos ecosistemas co control de erosión, prevención fronte a incendios, fixación de carbono, control biolóxico, polinización, valor estético ou mellora da biodiversidade, entre moitos outros.

“As políticas adoptadas condicionan en gran medida as alternativas ás que poden optar os agricultores e silvicultores e deberían ser un instrumento crucial para fomentar o desenvolvemento e extensión destas prácticas”, defende Mercedes.

Na tese analízanse as razón dos agricultores e silvicultores para adoptar ou non sistemas agroforestais e como afectan as políticas europeas ao seu uso ou expansión

Pero para que as medidas adoptadas sexan efectivas é importante analizar primeiro as experiencias dos agricultores e silvicultores e coñecer como entenden eles as súas actividades e contextos. “Esta tese buscaba precisamente afondar no coñecemento das razóns dos agricultores e silvicultores europeos para establecer sistemas agroforestais fronte a unha agricultura ou silvicultura convencional e tamén analizar como afectan as políticas existentes en Europa ao uso e expansión dos sistemas agroforestais”, explica.

Razóns de carácter económico e cultural

A decisión de aplicar un sistema agroforestal depende de consideracións económicas, sociais e medioambientais con complexas implicacións de posibles beneficios, custos, oportunidades e riscos. Para a identificación de motivacións e barreiras percibidas polos agricultores e silvicultores leváronse a cabo un total de 183 entrevistas a agricultores e silvicultores en 8 países europeos, concretamente en España, Italia, Grecia, Portugal, Francia, Alemaña, Reino Unido e Hungría, que foron analizadas segundo a metodoloxía da Teoría Fundamentada (Glaser e Strauss, 1967), unha metodoloxía cualitativa de investigación científica.

Realizáronse 183 entrevistas a agricultores e silvicultores en 8 países para identificar as motivacións que levan a decantarse ou a descartar a combinación de usos gandeiros e forestais

Esta visión cualitativa dos agricultores foi combinada logo con aportacións cuantitativas de expertos na rexión mediterránea, para o que se levou a cabo unha simulación seguindo a metodoloxía do Proceso Analítico en Rede (Saaty, 1996), baseada nunha análise de decisión multi-criterio.

Maior complexidade no manexo

O estudo identifica como factores clave para o uso da agrosilvicultura a tradición na familia ou na rexión, a diversificación dos produtos que se poden obter e o coñecemento de experiencias exitosas. A diversificación de produtos está ligada a un menor risco na produción fronte a cambios no mercado ou a unha climatoloxía adversa.

O estudo identifica como factores clave para o uso da agrosilvicultura a tradición na familia ou na rexión, a diversificación dos produtos que se poden obter e o coñecemento de experiencias exitosas

En cambio, os factores que favorecen unha agricultura convencional son o costume, a falta de coñecemento sobre sistemas agroforestais ou a maior simplicidade da agricultura convencional. Outros factores con menor incidencia, pero que tamén afectan á decisión son a viabilidade económica, a existencia de subsidios, o tempo de adicación necesario e a complexidade da xestión, a calidade do solo, así como a idade do agricultor e a propiedade da terra, xa que a plantación de árbores limita os futuros usos posibles da parcela.

Os agricultores, en xeral, optan por plantar árbores en terreos marxinais, onde a agricultura convencional é difícil ou non rendible, xa que a plantación de árbores limita os futuros usos posibles da parcela

“Os agricultores, en xeral, optan por plantar árbores en terreos marxinais, onde a agricultura convencional é difícil ou non rendible”, aclara Mercedes. Outras razóns identificadas na súa investigación para decantarse por practicar agrosilvicultura foron o benestar animal, a mellora do medioambiente, a calidade da paisaxe e a calidade de vida.

Os agricultores e silvicultores que teñen ingresos por outros traballos amósanse más dispostos a practicar a agrosilvicultura

Ademais, os agricultores e silvicultores que tiñan ingresos por outros traballos, amosáronse, nas entrevistas realizadas, más dispostos a practicar a agrosilvicultura. “A existencia de axudas tamén favorece que os agricultores ou propietarios forestais xestionen o territorio de certa maneira. Algúns entrevistados recibiron axudas para estas prácticas agroforestais, mentres que a maior parte deles descoñecían a existencia das mesmas, que en calquera caso son limitadas”, afirma Mercedes.

O coñecemento de experiencias exitosas, un factor clave

Tamén se identificou, ao longo do estudo, un coñecemento limitado sobre a agrosilvicultura entre os agricultores ou propietarios forestais, polo que, insiste a autora da tese, “para fomentar o uso das prácticas agroforestais é preciso mellorar a educación e formación dos agricultores e silvicultores sobre aspectos técnicos, económicos e sobre os beneficios da agrosilvicultura, especialmente a través de exemplos de casos de éxito”.

Os servizos de extensión agraria e forestal xogan un papel crucial na transferencia do coñecemento acadado e dos últimos avances

De feito, observouse que, se se presentan e expoñen estes exemplos, os agricultores e silvicultores amosan un crecente interese e unha maior disposición a aplicalos. Neste eido, “os servizos de extensión agraria e forestal xogan un papel crucial na transferencia do coñecemento acadado e dos últimos avances”, considera.

Concienciación dos consumidores

Así mesmo, “hai unha necesidade de aumentar a concienciación entre os consumidores, para que amosen unha prioridade por produtos derivados da agrosilvicultura, a pesar dos prezos algo máis elevados que teñen nalgúns casos, actitude que actuará como incentivo para os agricultores”, di.

Os expertos en sistemas agroforestais consultados durante a investigación percibiron como beneficios medioambientais máis importantes a menor necesidade de produtos como insecticidas, funxicidas, herbicidas e fertilizantes, a mellora da calidade da auga e a mellor regulación da circulación das augas superficiais.

O aumento dos custos de recursos humanos e a competencia entre cultivos, arboredo e animais foron identificados como factores negativos significativos, xunto coas escasas oportunidades de mercado

Entre os beneficios económicos expostos, o máis relevante foi o menor risco de negocio, dada a diversificación de produtos e a súa maior calidade, coincidindo coas razóns indicadas polos agricultores e silvicultores.

O aumento dos custos de recursos humanos e a competencia entre cultivos, arboredo e animais foron identificados como factores negativos significativos. As principais oportunidades identificadas foron a existencia de axudas económicas e a axuda técnica dos servizos de extensión. Os riscos principais detectados son as escasas oportunidades de mercado e a falta de subsidios.

Fomento a través da PAC

Para contextualizar o marco político, na investigación procedeuse a realizar unha revisión das diferentes políticas e estratexias que afectan directa ou indirectamente ao uso dos sistemas agroforestais, e como estes poden contribuír aos obxectivos que pretenden as mesmas, se ben a tese céntrase na Política Agraria Común (PAC), por ser a política de maior impacto na agricultura e o desenvolvemento rural a nivel europeo.

Unha das dificultades para expandir a agrosilvicultura a escala europea foi a falta de acordo na súa definición

“Unha das dificultades para expandir a agrosilvicultura a escala europea foi a falta de acordo na súa definición. A PAC do período 2007-2013 incluía únicamente arboredo como compoñente leñoso, mentres que a inclusión tamén de arbustos na PAC 2014-2020 facilitou a adaptación dos sistemas agrícolas en función das distintas situacións dos Estados membro”, expón Mercedes.

O fomento do compoñente leñoso en Europa pódese apreciar en diferentes seccións da PAC actual ligadas ao Pilar I (pagos directos) e Pilar II (programas de desenvolvemento rural), aínda que a agrosilvicultura soamente está explícitamente recoñecida na Medida 8.2 Establecemento de sistemas agroforestais do Pilar II.

As axudas por prácticas agroforestais son limitadas e descoñecidas pola maior parte dos agricultores

A Comisión Europea recoñeceu no ano 2005 o valor social e medioambiental dos sistemas agroforestais e a medida específica de axuda ao seu establecemento (M222) foi introducida na PAC 2007-2013 e mellorada na PAC 2014-2020 (M8.2). “Previsiblemente continuarán as melloras nos vindeiros anos dentro da nova PAC para o periodo 2023-2027”, asegura Mercedes Rois, que recoñece sen embargo que “estas medidas que afectan aos terreos forestais tiveron até agora unha repercusión limitada en todos os países europeos”.

Contribución dos sistemas agroforestais á sustentabilidade do planeta

Hai unha recente tendencia ao recoñecemento da contribución dos sistemas agroforestais tanto a obxectivos globais, como son a Axenda 2030 e os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible, como a obxectivos europeos, como son a Estratexia de Bioeconomía, o Pacto Verde e as derivadas Estratexia da Granxa ao Garfo, Estratexia da Biodiversidade e Estratexia Forestal, entre outras.

De feito, o capital natural é cada vez máis valorado tanto por gobernos e institucións como polo sector privado, como se reflicte na Alianza pola Bioeconomía Circular e na Terra Carta. “Mentres que a industria ten que adaptarse sen demora a unha bioeconomía circular, demandando en orixe materias primas ou subprodutos renovables e sustentables, os gobernos teñen que entender a realidade dos agricultores e silvicultores para definir e aplicar políticas eficaces, fomentando que xestionen as súas terras dun modo sustentable e resiliente”, defende Mercedes.

“Dada a grande variedade de produtos que se poden obter coas diferentes combinacións nos sistemas agroforestais, aliñando produción múltiple con sustentabilidade e servicios ecosistémicos, a agrosilvicultura ten un gran potencial para proporcionar materias primas e subprodutos que son cruciais para despregar esa bioeconomía circular que permita á sociedade vivir dentro dos límites do planeta”, conclúe.