Agricultores e gandeiros, os novos xardineiros da paisaxe e o medio ambiente

A Unión Europea camiña cara a unha agricultura máis verde, que contribúa á mitigación dos efectos do quecemento global usando o chan como sumidoiro de carbono e á conservación do medio ambiente, a paisaxe e a biodiversidade de flora e fauna.

Son obxectivos plasmados no chamado Pacto Verde Europeo e en dous dos seus principais documentos, a Estratexia Da granxa ao garfo e a Estratexia de Biodiversidade 2030, e que teñen na Política Agrícola Común o seu instrumento fundamental para lograr que cando remate esta década a produción de alimentos en Europa teña andado o camiño da súa transformación verde.

A nova PAC quere fomentar a transición a un sistema alimentario sostible na UE que protexa a seguridade alimentaria e garanta o acceso a dietas sas e asequibles por parte de toda a poboación, reducindo a pegada ambiental e climática do sistema agrogandeiro

Con esa perspectiva, o enfoque das axudas da nova PAC supón un cambio de mentalidade que convirte aos agricultores e gandeiros xa non só en produtores de alimentos senón tamén en xardineiros da paisaxe e o medio ambiente, unha labor que verán recompensada nos pagos que reciban nos vindeiros anos. 

Unha agricultura que coide o medio ambiente

A Comisión Europea presentou en maio pasado a súa Estratexia Da granxa ao garfo para avanzar cara a unha agricultura máis respectuosa co medio ambiente e máis sa para os consumidores, que establece obxectivos concretos para os próximos 10 anos para transformar o sistema alimentario da UE como son, por exemplo, reducir un 50% o uso de praguicidas e antibióticos, un 20% o uso de fertilizantes e alcanzar un 25% de terras agrícolas dedicadas á agricultura ecolóxica en 2030 (na actualidade a porcentaxe atópase no 8% no conxunto da Unión Europea).

A Estratexia ‘Da granxa ao garfo’ carece de financiamento específico, polo que a Política Agrícola Común (PAC) seguirá sendo a ferramenta clave para apoiar a transición cara a sistemas alimentarios sostibles

Pola súa banda, a Estratexia sobre Biodiversidade, presentada xuntamente coa Estratexia Da granxa ao garfo, pretende “devolver a natureza ás nosas vidas”, en palabras do Executivo comunitario, abordando “factores clave da perda de biodiversidade, como o uso insostible do chan e o mar, a sobreexplotación dos recursos naturais, a contaminación e as especies exóticas invasoras”.

A estratexia presenta medidas concretas para acometer a rexeneración da biodiversidade de Europa de aquí a 2030, o que inclúe transformar un mínimo do 30% das terras e mares de Europa en zonas protexidas administradas con eficacia e devolver a un mínimo do 10% da superficie agrícola uns elementos paisaxísticos moi variados.

O 30% da superficie europea estará baixo algún réxime de protección en 2030 e o 10% da superficie agrícola deberá posuír valores paisaxísticos

A estratexia propón, entre outras cousas, definir obxectivos vinculantes para rexenerar os ríos e os ecosistemas degradados, mellorar a saúde das especies e hábitats protexidos da UE, devolver os polinizadores ás terras agrícolas, reducir a contaminación e aumentar a agricultura ecolóxica e outras prácticas agrícolas respectuosas coa biodiversidade e mellorar a saúde dos bosques europeos.

Recuperación das poboacións de polinizadores e “aves agrarias”

“A natureza é vital e poliniza os nosos cultivos, pero estamos a actuar coma se non importase e perdéndoa a un ritmo sen precedentes. A produción científica é clara en canto ao impacto dos pesticidas na biodiversidade e a redución dos polinizadores naturais, que ten un impacto económico moi negativo na produción e a economía”, insiste Virginijus Sinkevičius, comisario de Medio Ambiente, Océanos e Pesca.

Coa redución dos pesticidas preténdese lograr a recuperación dos polinizadores naturais e a súa volta ás terras de cultivo

A intensificación da produción agrogandeira das últimas décadas afectou tamén ás poboacións de aves que empregan os prados ou as terras de cultivo para aniñar ou alimentarse. “Constatouse a preocupante diminución dos censos de poboacións de aves ligadas a medios agrarios como consecuencia da incompatibilidade das prácticas agrarias intensivas cos requirimentos ecolóxicos destas especies. Esta intensificación (incremento e uso de pesticidas, eliminación de marxes e linderos, adianto de colleita, colleita nocturna, densificación de leñosos, xestión de barbeitos, así como a sobrecarga gandeira ou a inadecuada xestión do gando, por unha banda, e o abandono do pastoreo, por outro) reduciu o seu alimento e tamén as zonas de refuxio e nidificación”, asegura o Ministerio de Agricultura no documento de análise de necesidades previo á redacción do Plan Estratéxico Nacional da PAC.

A presenza de aves nos agrosistemas pode axudar a reducir de xeito natural a incidencia de determinadas pragas

A presenza de aves nos agrosistemas pode axudar a reducir a incidencia de determinadas pragas e son un síntoma dun bo estado do ecosistema no seu conxunto. Ademais, se se frea o declive das poboacións de aves esteparias e agrarias, como indicadoras da saúde deses ecosistemas, poderanse recuperar tamén outros elementos da biodiversidade, como insectos e plantas silvestres, que forman parte do seu hábitat.

Protección do lobo

A conservación dos grandes carnívoros é unha das prioridades da política ambiental europea, tanto polo importante papel ecolóxico que estas especies xogan nos diferentes ecosistemas, como polo seu valor social e cultural. Garantir a conservación efectiva destas especies pasa necesariamente por conservar hábitats e espazos naturais suficientemente amplos e ben conectados entre si, reducir as causas de mortalidade e, sobre todo, impulsar a coexistencia coas actividades humanas presentes no territorio.

A maneira máis eficaz para alcanzar a coexistencia da presenza do lobo coas actividades humanas presentes no territorio consiste na adopción de medidas de prevención para protexer o gando e efectuar con celeridade o pago das indemnizacións en caso de dano

A maneira máis eficaz para alcanzar esta convivencia consiste na adopción das oportunas medidas de prevención para protexer o gando, reducindo así os danos e incrementando a aceptación social. “Estas medidas de prevención deben ser prioritarias fronte ao control da poboación”, defende o Ministerio de Agricultura.

É tamén indispensable valorar adecuadamente os danos, incluíndo o efecto no conxunto da explotación e “efectuar as indemnizacións á maior celeridade”, admite. Con este obxectivo, a PAC establece axudas que xestionarán as comunidades autónomas para “facer compatible a presenza de grandes carnívoros que xeran interaccións con impactos negativos cos aproveitamentos agrícolas e gandeiros, de modo que diminúan os conflitos e mellore a capacidade de coexistencia”.

Reducir á metade os praguicidas nesta década

Para cumprir cos obxectivos fixados nas Estratexias Da granxa ao garfo e de Biodiversidade 2030, entre outras medidas complementarias á nova PAC, a UE revisará a Directiva do 2009 sobre o uso sostible dos praguicidas para mellorar as disposicións relativas á xestión integrada de pragas, fomentando prácticas alternativas para a protección dos cultivos, usando métodos biolóxicos e físicos en substitución de herbicidas e insecticidas químicos, que cando deban ser utilizados deberán ser de baixo risco. 

A Comisión Europea proxecta limitar o uso de produtos fitosanitarios no próximo periodo da PAC

Produtos fitosanitarios, os imprescindibles. Esa é, en esencia, a filosofía da Xestión Integrada de Pragas (XIS), un acrónimo que estará moi presente nos próximos anos na vida diaria de todos os agricultores e gandeiros. Debido a unha maior presión desde Europa, España deberá limitar o uso de pesticidas. Entre as medidas que se barallan, figura a prohibición de praguicidas e herbicidas en pre-emerxencia, por exemplo trala sementeira do millo, o que obrigará estar máis pendentes dos cultivos. Tamén é previsible a prohibición de produtos como o glifosato, que fará necesaria unha maior prevención no control de malas herbas nas praderías.

Fomentaranse prácticas alternativas para a protección dos cultivos, usando métodos biolóxicos e físicos en substitución de herbicidas e insecticidas químicos, que cando deban ser utilizados deberán ser de baixo risco

Bruxelas promoverá un maior uso de formas alternativas seguras de protexer as colleitas de pragas e enfermidades, fomentando o uso de técnicas de control alternativas, como a rotación de cultivos ou a cavadura mecánica das malas herbas. Estas serán algunhas das ferramentas principais para reducir a dependencia da agricultura actual dos pesticidas químicos en xeral, e o uso dos pesticidas máis perigosos en particular.

Ao aplicar a xestión integrada de pragas, os agricultores deberían botar man dos produtos fitosanitarios só se a prevención e outros métodos non funcionan ou non son eficaces

“As prácticas agrícolas que reducen o uso de pesticidas serán de suma importancia na nova PAC (2021-2027) e os Plans Estratéxicos dos distintos Estados deben reflectir esta transición e promover o acceso ao asesoramento”, indica a Comisión Europea.

Escasos avances até agora na aplicación da Directiva do ano 2009

A redución do uso de praguicidas químicos á metade en 2030 e tamén a minoración nun 50% na utilización dos pesticidas máis perigosos é un dos obxectivos principais do Pacto Verde europeo no que se refire á produción agrícola, pero as propias autoridades comunitarias recoñecen os escasos avances logrados neste particular na última década, trala aprobación en 2009 da Directiva 128 CE relativa ao Uso Sostible dos Praguicidas. Os datos así o constatan: no conxunto da UE véndense cada ano 350.000 toneladas de pesticidas, 70.000 delas en España.

No conxunto da UE véndense cada ano 350.000 toneladas de pesticidas, 70.000 delas en España

A Comisión Europea debe presentar periodicamente ao Parlamento Europeo e ao Consello un informe sobre os avances conseguidos na aplicación da Directiva. No seu último informe, o Executivo comunitario analiza a experiencia adquirida polos Estados membros na aplicación dos obxectivos establecidos nos seus plans de acción nacionais e os avances conseguidos na aplicación da Directiva de 2009 e anuncia que redobrará a presión nos próximos anos.

Asi mesmo, Tribunal de Contas Europeo de Luxemburgo conclúe no seu Informe Especial sobre o Uso Sostible de Produtos Fitosanitarios que se produciron “poucos progresos na medición e na redución de riscos” por pesticidas trala aprobación da Directiva comunitaria de 2009.

Un maior control na dispensación e venda foron dos poucos avances que se produciron en España en aplicación da Directiva de 2009

A Directiva 2009/128/CE relativa ao uso sostible dos praguicidas establece un marco para lograr un uso sostible dos produtos fitosanitarios e fomentar a xestión integrada de pragas, aplicando enfoques alternativos e métodos non químicos. Os Estados membros dispoñían dun prazo de dous anos para incorporar a Directiva á súa lexislación nacional pero esa trasposición atrasouse e os Estados que adoptaron a normativa fixérono de maneira laxa e inexacta, denuncia o Tribunal de Contas europeo. Francia, por exemplo, incorporou a Directiva ao seu ordenamento xurídico pero os requisitos da xestión integrada de pragas non se incorporaron á súa lexislación nacional. Algo similar ocorre en España.

A necesidade de obter un carné para adquirir, manipular e aplicar tratamentos fitosanitarios e levar un rexistro individualizado sobre compras, en virtude do Regulamento relativo á comercialización de produtos fitosanitarios, foron dos poucos cambios que se produciron en España nos últimos anos, máis aló da prohibición con carácter xeral dalgúns produtos e principios activos utilizados, como é o caso do metiocarb, a materia activa do Mesurol, un insecticida e repelente de aves e xabaríns usado na sementeira do millo e prohibido en toda a UE desde o ano 2020.

Evitar o deterioro do chan

Xunto á redución á metade nesta década do uso de pesticidas, a Comisión Europea propón tamén diminuír nun 50% as perdas de nutrintes dos chans agrícolas, garantindo que non se deteriore a súa fertilidade, o que permitirá reducir en polo menos un 20% o uso de fertilizantes de aquí a 2030.

A Comisión desenvolverá xunto cos Estados membros un plan de acción de xestión integrada de nutrintes para reducir e previr a contaminación polo uso excesivo de fertilizantes e para fomentar a reciclaxe de nutrintes procedentes de distintas formas de residuos orgánicos como fertilizantes. Isto contribuirá a lograr a aspiración a unha contaminación cero que establece o Pacto Verde da UE para 2050.

Será necesario garantir que non se deteriore a fertilidade dos chans reducindo á metade as perdas actuais de nutrientes

Os Estados membros da UE deberán aplicar plenamente a lexislación vixente sobre contaminación por nutrintes (nitratos e fosfatos) a fin de evitar as fugas de nutrintes asociadas que contaminan o aire e a auga, chegando a ser prexudiciais para a saúde humana e o medio ambiente. Países como Holanda ou Irlanda víronse obrigados a establecer medidas restritivas neste ámbito nos últimos anos e España está a actualizar tamén a súa normativa ao respecto, coa inminente aprobación de dous novos Reais Decretos, un sobre contaminación producida por nitratos e outro sobre fertilización sostible de terras agrícolas. 

Controlar o exceso de fertilización

Para loitar contra os efectos do exceso de fertilización (sobre todo de nitróxeno e fósforo), a Comisión traballará cos Estados membros para ampliar a aplicación de técnicas precisas de fertilización e prácticas agrícolas sostibles, especialmente nas zonas críticas da gandería intensiva, así como na reciclaxe de residuos orgánicos en fertilizantes renovables. Isto realizarase tamén mediante medidas que os Estados membros deben incluir nos seus Plans Estratéxicos da PAC.

O excedente de nitróxeno en España varía entre 27 e 40 kg N/ha por ano entre 1995 e 2015

O balance bruto de nutrintes proporciona unha estimación do impacto potencial da agricultura na calidade da auga e a súa posible contaminación. Os indicadores baséanse na contaminación por nitratos e fosfatos. “Cando o nitróxeno (N) e o fósforo (P) se aplican en exceso, poden causar contaminación e eutrofización das augas superficiais e subterráneas. O excedente de nitróxeno en España varía entre 27 e 40 kg N/ha por ano entre 1995 e 2015. O excedente de fósforo diminuíu lixeiramente co tempo de 6 kg/ha/ano en 1995 a 4 kg/ha/ano en 2015”, indica a análise da Comisión Europea.

En Europa países como Irlanda, Holanda ou Alemaña teñen problemas de contaminación de acuíferos por fertilizantes

No Programa Nacional de Control da Contaminación Atmosférica, fíxase como límite o 30% das necesidades de nitróxeno na achega de forma ureica, a prohibición de aplicación do xurro en abanico, o enterramento de estercos, o establecemento de plans de abonado, o balance de nitróxeno dos chans e o rexistro de operacións no caderno da explotación.

Balances de fósforo e nitróxeno

A Comisión promoverá o obxectivo de cero contaminación por fluxos de nitróxeno e fósforo dos fertilizantes mediante a redución das perdas de nutrintes en polo menos un 50%, á vez que se garante que non haxa deterioración na fertilidade do chan. Isto dará como resultado a redución do uso de fertilizantes en polo menos un 20%.

Todas as operacións de fertilización deberán estar rexistradas no caderno de explotación

“Estes obxectivos lograranse implementando e aplicando a lexislación ambiental e climática comunitaria na súa totalidade, identificando cos Estados membros as reducións de carga de nutrintes necesarias para lograr estes obxectivos, aplicando unha fertilización equilibrada e un manexo sostible de nutrintes, e administrando mellor o nitróxeno e o fósforo ao longo do seu ciclo de vida. Con esta fin, a Comisión traballará cos Estados membros para desenvolver un Plan de Acción de Manexo Integrado de Nutrintes en 2022”, anuncia o Executivo comunitario no documento da Estratexia de Biodiversidade para 2030, a outra das patas fundamentais do Pacto Verde xunto á Estratexia Da granxa ao garfo.

A medición das emisións por granxa e o establecemento de compromisos de redución son cuestións que se valorarán na PAC nos vindeiros anos

Nos vindeiros anos as ganderías terán que medir as súas emisións e comprometerse a reducilas, tanto de gases de efecto invernadoiro, caso do CO2 ou do metano, como doutros gases que afectan á saúde, como o amoníaco. O Ministerio está a traballar nunha ferramenta informática, Ecogan, que permitirá calcular as emisións de cada granxa e abrirá o camiño a que se valoren nos pagos da PAC as medidas de mitigación que adopten as ganderías.